Dân tộc Kháng ở Việt Nam nói chung và tỉnh Điện Biên nói riêng khi nói về lễ hội là một loại hình văn hóa dân gian tổng hợp, mang nhiều đặc trưng về phong tục tập quán, tín ngưỡng, nghệ thuật và tôn giáo trong đời sống, sinh hoạt hàng ngày của họ. Thông qua các nghi thức lễ hội thể hiện rõ nhận thức của họ về thế giới nhân sinh quan hiện thực gắn liền với tâm linh.

Lễ “Pang Phoóng” của dân tộc Kháng dòng họ Lò, ngành Lò Khun được diễn ra một năm một lần hoặc 3 năm một lần. Thường được tổ chức vào các tháng 10, 11, 12 âm lịch hàng (Sau khi thu hoạch xong vụ mùa ở trên nương), lễ là dịp để gia đình tự nhìn nhận lại hoạt động lao động, sản xuất trong một năm qua về những thuận lợi, khó khăn và cách giải quyết đối với khó khăn như thế nào, bài học kinh nghiệm đuợc rút ra cho những năm tiếp theo.

Nghi lễ diễn ra trong phạm vi một dòng họ và được tổ chức tại gia đình trưởng họ, có sự tham gia đóng góp của các gia đình trong dòng họ, trong lễ Pang phóong  không thể thiếu phần hội được mọi người hưởng ứng nhiệt tình không giới hạn người tham gia, thậm chí còn có sự tham gia góp vui của các dân tộc khác sinh sống quanh vùng.

Phần lễ thường được tiến hành từ sáng sớm, những đồ lễ đã được chuẩn bị từ mấy hôm trước được trưởng họ sắp sếp tại gian thờ tổ tiên, thắp hương xin phép tổ tiên được làm lễ Pang Phóong cho dòng họ, Khi đã bày mâm cúng xong, trưởng họ mời thầy cúng vào làm lễ báo tổ tiên và mời tổ tiên về dự lễ phù hộ cho con cháu mạnh khỏe, làm ăn phát đạt…

Quá trình làm lễ không thể thiếu những con vật hiến tế như: Lợn, gà được tổ nấu ăn sơ chế và chế biến để bày lên mâm cúng. Những người được phân công sơ chế và chế biến thức ăn để bày lên mâm cúng, vừa chế biến tất cả các thức ăn cho ngày lễ làm “Pang Phoóng”.

Trong mâm cúng Pang Phóong theo quan niệm của dòng Lò Khun tổ tiên của dòng họ là mẹ Vượn nên không thể thiếu các loại rau, củ, quả như: Khoai lang, đu đủ, khoai sọ, chuối, bí đỏ, bí xanh…Khi các đồ lễ được sơ chế và chế biến xong được bày lên mâm rồi mang vào gian thờ cúng.

Mâm được lót bằng lá chuối, để nguyên cả 01 con lợn và 05 con gà đã chế biến chín đặt lên trên mâm, đặt cả mâm vào trong gian Khlọ hoóc thầy cúng tiếp tục vào khấn báo với tổ tiên, nội dung gồm:

“Chô quân nghẹ ẹc, nghẹ diên, muôn lay chư quân, tom in ẹc diên, pẹ pán, nửa mạ tả giả, pa pú, pa đặm, khẩu pán, pán diên pán ẹc, ói ai nong nha, ói ai nong họ Lò Khul gio, to pán diên tam, pan ẹ, in mọ, in nua mọ hắp mạ, hắp khạ, nửa mả lý no lối "Pang Phoóng”

Dịch:

“Hôm nay ông bà, tổ tiên đã về chứng kiến con cháu nhà mìnhmời tổ tiên nhà mình rồi, nay con cháu đã luộc nó chín, đặt lên mâm cỗ mời anh em tổ tiên nhà mình vào mâm, ăn cỗ con gà, con lợn. Mời anh em trong nhà, tron ghọ Lò, ngành Lò Khul dến ăn mâm gà, mâm lợn đã luộc chín ngon rồi, ăn uống có cơm, có rượu, có thịt làm lý Pang Phoóng.

Mâm cúng thường được chia thành 04 mâm, thầy cúng vừa làm lễ vừa lấy ở mỗi mâm một ít thức ăn cho vào lá Mắc chắc làm mâm lý nhỏ gồm 36 mâm, thầy cúng tay vừa dải mâm, miệng vừa khấn:

"Bây giờ con cháu nấu chín rồi, chúng con xin phép được đặt mâm mời Tổ tiên ăn, con cháu chúng con ăn sau, Tổ tiên ăn hơi, con cháu ăn miếng thịt đưng trách con cháu nhé. Tổ tiên ăn rồi phù hộ cho gia đình làm ăn phát đạt, nuội được nhiều lợn, nhiều gà, trồng được nhiều ngô, nhiều thóc đầy bồ, đầy kho nhé "

Dịch:

“Khay nay chô quân, tảm đeng keng súc đặt loóng ploong sủ, cao tảm tu lởn,lay chô,lay quân nơ. Ên san bum, san pan, lu kin chạn, lan kin ngươn, phi kin ai,cun bài tỏn, khẩu hi tỷ chê to lò nơ".

Tiếp đến thầy cúng gõ chiêng, chủ nhà gõ chúm chọe báo hiệu cho mọi người biết tổ tiên đã cho phép cho con cháu khai hội trong lễ Pang Phóong  thầy cúng lấy  chum rượu cần uốn dây lạt hình chữ chữ A vẩy rượu từ trong chum ra ngoài với ý nghĩa mời rượu cho tổ tiên, đại diện các gia đình trong họ cũng làm theo, tay vừa làm miệng vừa khấn:

“Hay khả đưng khả chẹp, chô quân lặc, tu lý Pang Phoóng nha ló coi Lò Khun, tu cưl tu tả giả to, bil quân, bil choi mời khạ to ty lay cho, nong tả giả, chô quân lặc khay lặc hảo te tụ, te bil lạy khọ liệng ẹc khe ẹc, te kị, te khe ngô, khe lỵ, khe lé, chô quân khại hạo, may mẳn, nhơ nơ”.

Dịch:

“Chum to, rượu ngon, các con các cháu sẽ về uống làm lý Pang Phoóng nhà anh em dòng họ Lò, ngành Lò Khul chúng con không được uống trước ông bà, tổ tiên nhà mình, nay con cầm cái que bành (vòi rượu làm bằng lạt tạo thành hình tam giác) mời ông bà, tổ tiên uống trước, kính mong ông bà, tổ tiên phù hộ cho con cháu nhà mình mạnh khỏe, làm ăn phát đạt, nuôi gà được gà, nuôi lợn được lợn, làm nương được thóc, được ngô nhiều, con cháu mạnh khỏe, đoàn kết, nhớ nhé”.

Nghi lễ diễn ra ở ngoài trời:

Thầy cúng và gia chủ tiến hành làm tiếp lễ ở ngoài trời gồm:

01cái mâm được lót bằng lá chuối, gia chủ bày đồ lễ lên mâm cúng rồi đặt xuống một khoảng đất trống cạnh nhà, chủ nhà cầm chiêng ngồi cạnh thầy cúng, thầy cúng tiến hành làm lễ với lời khấn:

Mỏi lạc mỏi coong còi tu còi lởn khum pửng chô quân le khay hảo thủ puổng po tọ,coi họ đe nớ.Pà pọp lư hay  khả.lức pạc piên, chì pọp lư hay khả,lư cac piên.Ói ải chỉm họ ô ao,lủ  hay khạ dạt, ói ải ủm dạt kha, đe chô quân khay hảo măm dứn,pết đe xỏn mởn pơ le, ngua đẩy lai, quài đảy chìn, ngua tim làng, ảng tim hươn.

Dịch:

Hôm nay gia đình ông (A) làm lý Pang Phoóng mời ông bà, tổ tiên và các vị thần linh về ăn và chứng giám cho việc làm lý Pang Phoóng của gia đình và dòng họ Lò Khun về ăn rồi phù hộ cho con cháu có sức khỏe, làm ăn phát tài, trồng ngô được ngô, trồng lúa được lúa, trồng khoai được khoai, nuôi gà được gà, nuôi lợn được lợn...

Nghi thức cúng báo tổ tiên đã hoàn thành, gia chủ mời mọi người vào dự tiệc

vò rượu cần được đặt ở giữa nhà, chủ nhà làm nghi lễ khai tiệc tiếp đến là mời mọi người cùng thưởng thức rượu cần, mâm cơm diễn ra đầm ấm là dịp để mọi người giao lưu, trao đổi kinh nghiệm làm ăn kinh tế…

Những lời chúc tụng nhau trong men rượu cần đã ngà ngà say cũng là lúc diễn ra phần hội thật rộn ràng người gõ trống, gõ chiêng, chúm chọe tạo nhịp âm thanh sôi nổi, mọi người một đoạn ống tre (tăng bu)dài khoảng 1,5m uyển chuyển và mạnh mẽ trong điệu múa cách điệu nghi thức trọc lỗ tra hạt truyền thống họ đứng sát vào nhau tạo thành vòng để di chuyển vòng quanh, một tay đặt lên vai người phía trước, một tay gõ Tăng Bu cứ thế nối tiếp nhau đi vòng tròn trên mặt sàn nhà cùng với tiếng Tầm đao, với những bài hát truyền thống thể hiện sự đoàn kết dân tộc, cứ thế phần hội mỗi lúc lại thêm rộn ràng hơn.

Lò Hoàng

Bảo tàng tỉnh