Dân tộc Thái nói chung, ngành Thái đen tỉnh Điện Biên nói riêng có rất nhiều phong tục, tập quán, tín ngưỡng truyền thống được lưu truyền với nhiều nghi lễ như: Lễ cúng bản, lễ giải hạn, cúng tụ hồn cho người đi làm ở xa lâu ngày mới về...Đặc biệt ngay trong một số nghi lễ cũng có cúng tụ hồn như Lễ cúng Mường, cúng bản. Trong lễ cúng bản, theo quan niệm của dân tộc Thái, khi tiến hành lễ cúng bản, phần hồn chủ áo (là người đại diện dân bản đứng ra làm Lễ Cúng bản) cùng với hồn những người giúp việc cho thầy cúng có thể mải chơi, đi lang thang trong quá trình làm lễ nên phải làm lễ tụ hồn.

Lễ cúng bản của dân tộc Thái, ngành Thái đen ở tỉnh Điện Biên thường tổ chức theo chu kỳ hàng năm hoặc ba năm một lần, thời gian tổ chức vào tháng 2, tháng 3 âm lịch trước khi vào vụ mùa, cầu mong trời đất phù hộ cho mưa thuận, gió hoà mùa màng xanh tốt. Lễ cúng bản theo nghi lễ truyền thống diễn ra gồm: Lễ Lẩu khắt, lẩu khánh (Lễ đánh thức thần Y Khí, tạo sức mạnh tinh thần, tăng khí thế);  nghi thức yểm bùa bảo vệ bản thân và dân bản khi chuẩn bị vào rừng cúng làm lễ cúng báo các thần linh; lễ cúng báo Đông xên; cúng mời các thần linh về nhận lễ và phù hộ cho dân bản; Lễ tụ hồn ở nhà chủ áo.

  Đối với Lễ cúng bản bắt buộc phải làm lễ tụ hồn để gọi hồn của chủ áo và  những người giúp việc thầy cúng về với thân chủ. Đồ lễ trong mâm lễ cúng tụ hồn gồm: 1 con lợn đã được chế biến chín, xương sườn nướng, phèo nướng, thịt ba chỉ trộn gia vị lá chua chát, 1 bát tiết canh, 2 gói xôi, 1 bát nước canh, 2 chén rượu, đũa đặt quanh mâm, 1 vòng bạc chụp vào mõm lợn (với ý nghĩa là để chụp hồn, giữ hồn), 1 đĩa trầu cau, đồng bạc trắng hoặc tiền giấy đặt vào mâm lễ để kê hồn chủ áo và tụ hồn cho cả dân bản. Đặt thêm vài mâm không có đồ lễ nối tiếp mâm lễ để bà con trong bản ngồi cùng dự lễ. Khi mâm lễ đã được chuẩn bị đầy đủ, chủ áo và gia đình ngồi cạnh mâm cúng, thầy cúng ngồi phía đối diện thực hiện nghi lễ tụ hồn, lời khấn lễ như sau:

“Ngắt lá non, trải lá ngọn, tung lời hay tiếng tốt trước mặt, không nói không biết việc, không xưng không biết tên, chủ áo này, phước làm to mạnh giỏi, tạo cắm (x) (tên chủ áo), lên ngồi giường ngồi phản kêu mệt, nằm kề gối hoa thêu kêu rét, ôm ấp vợ yêu thương kêu ốm kêu đau, tất cả dân bản mường sống cảnh không yên, nay có mâm lễ lớn lợn to, đến mời hồn mời vía chủ áo, mời tạo lên ngồi giường nhận lễ, mời tạo lên ngồi trên uống rượu, hồn chủ áo dân bản mường tôn kính, mang họ Cằm tên (x) mạnh giỏi, báo lên hồn đầu hồn chỏm tóc, hồn thóp nhỏ liền kín, trán thông minh nội ngoại đánh dấu từ khi còn nhỏ, hồn lưỡi gà khéo léo, hồn bả vai khéo nằm, ăn lợn lớn bằng chuông, ăn lợn to bằng lỏng, ăn cả đầu lợn to có vòng bạc trắng, lợn đực lớn có nén bạc thiêng, ăn cả đầu cả đuôi, ăn cả cằm cả lưỡi, xương sườn nướng thơm phức, sườn nướng than thơm lừng, thơm lừng mùi hoa mạ, quyện mùi hoa lan nở, có cả rổ rau húng, có cả bó hành xanh, phèo lợn thơm bột trắng ăn mềm, nước luộc thịt ăn ngon, nước canh thịt ăn ngọt, ăn với miếng xôi ruộng xôi nương, miếng xôi ruộng trắng dẻo, rượu trắng uống tốt, rượu cất uống ngon, rượu ủ trấu mường trần uống thơm, bánh chưng tròn khéo gói, bánh chưng vuông khéo buộc, mía gióng dài ăn ngọt, cá mọm to mắc đó, cá chép to mắc nơm, ăn cho no bụng trên, ăn cho thừa bụng dưới. Ăn xong gạt việc xấu tại mâm trầu mâm cau, gạt điềm gở tại mâm cơm mâm lễ, báo lên hồn vòm cổ nơi thiêng, hồn xương cổ xương gáy nơi cứng, hồn bả vai vác nặng, khoác túi sách cổ kim làm tạo, ăn lợn lớn bằng chuông, ăn lợn to bằng lỏng, ăn cả đầu lợn to có vòng bạc trắng, lợn đực to có nén bạc thiêng, ăn cả đầu cả đuôi, ăn cả cằm cả lưỡi, xương sườn nướng thơm phức, sườn nướng than thơm lừng, thơm lừng mùi hoa mạ, quyện mùi hoa lan nở, có cả rổ rau húng, có cả bó hành xanh, phèo lợn thơm bột trắng ăn mềm, nước luộc thịt ăn ngon, nước canh thịt ăn ngọt, ăn với miếng xôi ruộng xôi nương, miếng xôi nương trắng dẻo, rượu trắng uống ngon, rượu cất uống ngọt, rượu ủ trấu mường trần uống thơm, bánh chưng tròn khéo gói, bánh chưng vuông khéo buộc, mía gióng dài ăn ngọt, cá mọm to mắc đó, cá chép to mắc nơm, ăn cho no bụng trên, ăn cho thừa bụng dưới.

 Ăn xong, gạt việc xấu tại mâm trầu mâm cau, gạt điềm gở tại mâm cơm mâm lễ, báo lên hồn đùi trên đùi dưới, hồn đầu gối khoẻ mạnh, hồn hai tay mười ngón, ba ngón để chơi sáo, bốn ngón để chơi khèn, cánh tay để ôm ấp người thương, ôm vợ quý con quý ngủ cùng, báo lên ba mươi hồn, bốn mươi vía, ba mươi hồn phía trước, năm mươi hồn phía sau, báo lên cả hồn đầu hồn bóng, hồn nằm chăn nằm đệm cùng tạo, đã sửa hết mọi hồn, hồn vía nay mạnh khoẻ sống lâu, dịch gần về đây để mo tôi dặn, quay về đây để mo tôi bảo, bảo hồn nơi mâm lễ, khuyên hồn lúc dùng bữa trưa, bữa chiều, làm người ta làm người hồn ơi, mười năm đừng đi chơi xa, muôn năm đừng chu du thiên hạ, chơi nhiều bản thành người nghèo, chơi nhiều mường thành người khó, mo mường gom hồn vào đã đủ, chén rượu nhỏ mo dỗ hồn ngủ đã ngủ, lùa hồn vào nhập thân cho khoẻ, kéo hồn nhập vào tạo sống lâu thọ lâu, trải đệm đẹp cho hồn vào ngủ, hồn đừng buồn xa lìa khỏi chủ, ở trên trời bỏ mặc tạo mường, hồn đầu nhập vào đầu làm gốc, hồn mồm nhập vào miệng ăn cá, hồn mắt nhập vào mắt cho sáng, hồn phổi nhập vào phổi cho tốt, hồn tai nhập vào tai đừng điếc, hồn khớp nhập vào khớp nơi nối, hồn nhập đầu hết đau, hồn nhập thân hết ốm, từ đây tạo bản mường luôn mạnh khoẻ, hãy sống lâu thọ lâu hồn ơi, thọ ở nhà cột kê, thọ ở nhà mình dựng, người uống rượu nhà dưới đừng đi, người uống rượu nhà trên đừng đến, quanh quẩn ở nhà mình hồn ơi, người kéo tay hãy ôm chắc cột quản, người đẩy đi hãy ôm chắc cột nhà, trải đệm hồn cho dày, trải chăn hồn cho rộng, trải đệm rộng đưa hồn vào ngủ”.

Mâm lễ tụ hồn cho chủ áo và dân bản.

  Phần lễ tụ hồn cho chủ áo và dân bản đã xong, những người được phân công thu dọn mâm lễ để chế biến món ăn và bày mâm mời khách, dân bản cùng dự bữa tiệc thành công của lễ cúng bản, cùng nhau chúc chén rượu trong ngày hội vui của bản và gửi lời cảm ơn thầy cúng đã không quản ngại đường xa đến làm lễ cho dân bản. Tiếp đến, hai người đàn ông, am hiểu về nghi lễ tạ ơn, đại diện dân bản đứng lên rót bốn chén rượu đặt vào một chiếc đĩa trước mặt thầy cúng để làm thủ tục tạ ơn, hai người đứng sát nhau, một người nói lời cảm ơn thầy cúng như sau:

 “Ơ...Thầy cúng làm ăn với bản với mường, với anh em làng xóm họ hàng, đi đường đất không bẩn, đi đường sông đường suối không đục, chân cầu thang mo người đông như đàn ong, đường vào nhà mo người đến như nước chảy, như ngọn tằm non đang nhú, như dãy cọc đăng chặn cá ngoài sông, nhưng đi nơi khác không quen, nhờ nơi khác không thuận, con cháu biết ông là mo mạnh, mo thiêng, có uy, có tiếng, con cháu vô phép lên nhà nhờ cạy, ông mo đã có lòng tốt, ống nước đặt điếu cầy mời, mở lời hay lời đẹp nhận lời, gác lại trăm nghìn việc ở nhà đến làm lễ cúng bản. Dân bản chúng tôi biết ơn mo lắm lắm, có hai chén rượu là nước vàng nước bạc đến công ơn ông mo, cho dân bản chúng tôi được cậy được nhờ, chúc ông mo mạnh khoẻ, sống lâu. Chúng tôi là con cháu của bản xin tạ ơn và kính mời ông mo cạn hai chén rượu thiêng”.

Khi lời tạ ơn thầy cúng xong, người đại diện dâng đĩa đựng bốn chén rượu mời thầy cúng, thầy cúng nhận lễ và đáp lễ tạ ơn của dân bản, lời đáp lễ như:

“Ơ…Chỗ tôi là mo, dân bản còn nhìn đến, tuy rằng cầu thang người đến như đàn ong, người vào như nước chảy, như ngọn tằm non đang nhú, như dãy cọc đăng chặn nước ngoài sông. Tuy mo tôi không thiêng, không mạnh, cho rằng tôi là mo thiêng mo mạnh, dân bản đến nhờ đến cậy, ngày này, giờ này mới được đến đây xướng lễ cúng bản. Được ăn không quên đũa, được ở không quên công ơn, bà con dân bản còn có đôi chén rượu quý hơn vàng hơn bạc đến công ơn, mời mọc, nay mo tôi đã được ăn, tay tôi đã được cầm, xin chúc cho bà con dân bản phát lộc, phát tài, sống lâu mạnh giỏi”.

 Thầy cúng đáp lễ và cầm 2 chén rượu lên uống, 2 chén còn lại biếu cho hai người ngồi sát cạnh thầy cúng với ý nghĩa chia lộc may mắn. Tiếp đến, thầy cúng rót 4 chén rượu mời lại hai người đại diện cho dân bản, mỗi người 2 chén, hai người nhận lễ đến đây là hoàn thành nhiệm vụ.

 Những người rót rượu ở các mâm tiếp tục rót rượu, thầy cúng nâng chén mời và chúc cho cả bản. Thầy cúng mời tất cả mọi người cùng uống và chúc tụng sống lâu, mạnh khoẻ, làm ăn phát đạt. Tất cả cùng nâng chén rượu chúc mừng và cảm ơn thầy cúng đã giúp cho dân bản trong việc khấn lễ, cũng như chúc mừng cho lễ cúng bản đã thành công tốt đẹp.

 Trong lễ cúng bản có nhiều nghi lễ với nội dung ý nghĩa khác nhau. Một trong những nghi lễ quan trọng đó là lễ tụ hồn với ý nghĩa cầu phúc, cầu an cho dân bản được khỏe mạnh, vững tin hơn trong cuộc sống. Đây là quan niệm, là tập tục gắn với nghi lễ truyền thống nên cần được gìn giữ, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị Lễ cúng bản nói riêng, tập quán xã hội và tín ngưỡng của người Thái nói chung.