Trong dòng chảy của lịch sử nhiếp ảnh cách mạng Việt Nam, có những người cầm máy ảnh không chỉ để ghi lại khoảnh khắc, mà để lưu giữ ký ức của một dân tộc. Nghệ sĩ nhiếp ảnh - phóng viên chiến trường Triệu Đại là một trong những người đã coi máy ảnh như vũ khí, coi từng khuôn hình như chứng nhân của lịch sử, góp phần lưu giữ ký ức hào hùng của dân tộc cho hôm nay và mai sau.
Đồng chí Triệu Đại (1920 -1992) sinh tại xã Tân Triều, huyện Thanh Trì, thành phố Hà Nội. Từ thuở nhỏ, Triệu Đại đã sớm bộc lộ năng khiếu hội họa cùng niềm say mê đặc biệt với việc ghi lại những khoảnh khắc chân thực của đời sống. Sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, đồng chí gia nhập lực lượng văn nghệ trong Quân đội nhân dân Việt Nam, trở thành một trong những phóng viên nhiếp ảnh quân đội đầu tiên - những người tiên phong dùng ống kính để “chép sử” chiến trường.
Cuối năm 1953, khi cả nước bước vào giai đoạn chuẩn bị cho chiến dịch Điện Biên Phủ, khi đó Triệu Đại công tác tại Báo Quân đội nhân dân, Tổng cục Chính trị, Quân đội nhân dân Việt Nam. Đồng chí được Cục Tuyên huấn - Tổng cục Chính trị điều động ra mặt trận Tây Bắc. Mang theo chiếc máy ảnh, vài cuộn phim quý và tinh thần của người lính, đồng chí đã bám sát các đơn vị bộ đội suốt 56 ngày đêm khốc liệt, ghi lại những khoảnh khắc lịch sử - từ những đêm kéo pháo, đào hào đến giây phút lá cờ đỏ sao vàng tung bay trên hầm Đờ Cát. Có những lần bản thân phải vượt qua làn đạn, giấu phim trong áo và ủ ấm bằng thân nhiệt giữa giá rét vùng rừng núi Mường Phăng để bảo vệ những thước phim quý giá. Những thước phim tưởng như mong manh ấy, sau này lại trở thành chứng nhân vĩnh cửu của lịch sử.
Các tác phẩm tiêu biểu của nghệ sĩ nhiếp ảnh Triệu Đại gồm: Bộ đội kéo pháo vào trận địa, Đại tướng Võ Nguyên Giáp chỉ huy chiến dịch, Dân công gùi gạo lên mặt trận, Trận địa pháo trong sương sớm, Thương binh rời trận địa, Cờ chiến thắng tung bay trên nóc hầm Đờ Cát. Mỗi bức ảnh là một lát cắt thời gian, phản chiếu tinh thần chiến đấu kiên cường và sức mạnh đại đoàn kết dân tộc. Nếu “Bộ đội kéo pháo vào trận địa” khắc họa ý chí sắt đá của người lính, thì “Dân công gùi gạo lên mặt trận” lại tôn vinh những con người bình dị làm nên chiến thắng. Còn “Cờ chiến thắng trên hầm Đờ Cát” - biểu tượng của tự do - chính là kết tinh của cả một dân tộc anh hùng. Ảnh của đồng chí Triệu Đại vừa mang giá trị tư liệu, vừa có giá trị nghệ thuật và nhân văn sâu sắc. Đồng chí không dàn dựng, không phô trương, mà chỉ lặng lẽ chờ khoảnh khắc chân thật nhất - nơi ánh sáng, con người và lịch sử giao hòa.
Điều làm nên bản sắc trong nhiếp ảnh Triệu Đại là ánh sáng và cảm xúc. Đồng chí Triệu Đại thường chọn góc máy thấp, để người chiến sĩ hiện lên hùng tráng giữa thiên nhiên rộng lớn. Ánh sáng trong ảnh của đồng chí Triệu Đại không chỉ chiếu sáng khung cảnh, mà còn soi rọi tinh thần Việt Nam - ánh sáng của niềm tin, của chiến thắng và của sự sống giữa khói lửa.
Triệu Đại từng chia sẻ: “Người lính cầm súng bảo vệ Tổ quốc, còn tôi cầm máy ảnh để gìn giữ Tổ quốc trong ký ức.”. Với Triệu Đại, nhiếp ảnh không chỉ là nghề, mà là một sứ mệnh tinh thần. Những bức ảnh chiến trường của đồng chí không gợi bi thương, mà tràn đầy nhân văn - tôn vinh con người, chứ không tô đậm chiến tranh. Sau chiến thắng, hàng trăm tác phẩm của Triệu Đại được lưu giữ tại: Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam, Bảo tàng Chiến thắng Điện Biên Phủ, Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam, Kho lưu trữ Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam.
Năm 1992, Triệu Đại qua đời để lại bao niềm tiếc thương cho gia đình và ngành báo chí, nhiếp ảnh cách mạng Việt Nam. Để ghi nhớ những cống hiến của ông, năm 2001, Nhà nước truy tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học - Nghệ thuật. Đặc biệt, nhân dịp kỷ niệm 70 năm Chiến thắng Điện Biên Phủ (2024), nhiều cuộc triển lãm lớn đã được tổ chức, tiêu biểu là cuộc triển lãm: “Triệu Đại - Bản anh hùng ca bằng ảnh về Chiến dịch Điện Biên Phủ” (Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam, 2024); “Người chép sử bằng ánh sáng” (Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam, 2024). Các cuộc triển lãm đã thu hút hàng vạn lượt khách tham quan, đặc biệt là giới trẻ và du khách quốc tế. Nhiều người xúc động khi đứng trước những bức ảnh gốc - nơi ánh sáng, đất nước và con người Việt Nam hòa làm một.
Triệu Đại đã rời xa chúng ta hơn ba mươi năm, nhưng ánh sáng từ ống kính của ông vẫn chiếu sáng mãi trong tâm trí những người yêu nước, đó không chỉ chụp ảnh chiến thắng, mà còn chụp linh hồn của một dân tộc - sự kiên cường, nhân hậu và niềm tin bất diệt vào tương lai.
Ngày nay, khi du khách đến tham quan Bảo tàng Chiến thắng Điện Biên Phủ, dừng chân trước những tác phẩm của đồng chí Triệu Đại, họ không chỉ nhìn thấy chiến tranh - mà còn cảm nhận được một Việt Nam bất khuất và yêu hòa bình. Triệu Đại - người nghệ sĩ thầm lặng, người chép sử bằng ánh sáng - đã để lại cho đất nước một di sản vô giá: những bức ảnh không phai theo năm tháng, và một tinh thần nghệ sĩ gắn liền với Tổ quốc. Triệu Đại là minh chứng sống động cho sức mạnh của nghệ thuật trong chiến tranh. Nếu chiến sĩ trên mặt trận bảo vệ đất nước bằng vũ khí, thì Nghệ sĩ nhiếp ảnh - Phóng viên chiến trường bảo vệ ký ức đất nước bằng ống kính. Đồng chí Triệu Đại đã làm tròn sứ mệnh của người nghệ sĩ - đem ánh sáng soi rọi lịch sử, để ký ức không bao giờ phai.
Đối với du khách hôm nay, khi đứng trước bức “Cờ chiến thắng trên nóc hầm Đờ Cát”, không ai chỉ nhìn thấy một chiến thắng - mà là một dân tộc đứng lên, một linh hồn không khuất phục. Đó chính là di sản của Triệu Đại - ánh sáng không bao giờ tắt trong lịch sử Việt Nam.
Một số tác phẩm nổi tiếng của nghệ sĩ nhiếp ảnh Triệu Đại
Bộ chính trị họp bàn quyết định mở Chiến dịch Điện Biên Phủ
Bộ đội kéo pháo vào trận địa
Cờ chiến thắng tung bay trên nóc hầm Đờ Cát
Dân công vận chuyển lương thực