Dân tộc Hà Nhì là một trong số 19 dân tộc sinh sống tại tỉnh Điện Biên, có các tên gọi như: U Ní, Xá U Ní, gồm 2 nhóm Hà Nhì Cồ Chồ và Hà Nhì La Mí, theo số liệu điều tra dân số và nhà ở năm 2019, hiện nay dân tộc Hà Nhì có khoảng 4.500 người. Tại Điện Biên, dân tộc Hà Nhì sinh sống tập trung tại 4 xã vùng cao biên giới của huyện Mường Nhé là Sín Thầu, Chung Chải, Sen Thượng và Leng Su Sìn. Địa danh gắn liền với cột mốc giao điểm 3 đường biên giới Việt Nam - Lào - Trung Quốc (cột mốc cực Tây A Pa Chải) nằm trên dãy núi Khoan La San, ở độ cao gần 1.900 mét so với mực nước biển.

Người Hà Nhì sống ở miền núi cao, gần khu vực biên giới, nên ít chịu ảnh hưởng từ văn hóa của các dân tộc khác. Người Hà Nhì còn lưu giữ nhiều di sản văn hoá hoá, trong đó múa là một hình thức sinh hoat văn hóa, văn nghệ không thể thiếu trong đời sống xã hội. Người Hà Nhì thường múa vào dịp sinh hoạt văn hóa cộng đồng như lễ hội, lễ tết, … Múa dân gian của người Hà Nhì có các điệu: Múa trống (Hừ từ mí xá cự), múa sản xuất (Ú chà khộ tố mí xà cự), múa nón (Lù hu mí xá cự), múa xòe (cá nhi nhi), múa ngày đẹp (á mì sư)... Các điệu múa của người Hà Nhì như sợi dây gắn kết cộng đồng, củng cố tinh thần đoàn kết và phát huy giá trị văn hoá truyền thống 

Múa trống (Hừ từ mí xá cự): Người Hà Nhì quan niệm Trống là biểu tượng của trời và đất, đánh trống nhằm báo hiệu niềm vui được mùa, niềm vui của người chiến thắng. Các động tác múa diễn tả cả quá trình khai khẩn đất hoang để dựng bản dựng làng đến việc cấy hái và thu hoạch mùa màng. Tiếng trống cất lên là tượng trưng cho tiếng sấm đầu tiên trong năm và cầu mong năm đó mùa màng sẽ bội thu nhiều ngô lúa, dân bản có cuộc sống bình yên. Múa trống của người Hà Nhì rất đặc sắc, các động tác múa diễn tả quá trình khai khẩn đất hoang để dựng bản dựng làng đến việc cấy hái và thu hoạch mùa màng.

 Khi đến mùa lễ hội hay dịp tết, người Hà Nhì sẽ mở hội múa trống chiêng ngay tại sân bãi bằng phẳng của bản, đội múa gồm cả nam nữ cả chủ và khách. Khi nhịp trống của chủ nhà vang lên, các chàng trai, cô gái Hà Nhì đi vòng quanh trống (trống được đặt ở chính giữa), dùng khuỷu tay, bả vai đánh từ nách ra - có thể đánh về phía trước hoặc phía sau và dùng khuỷu chân để đánh mạnh vào mặt trống tạo nên những tiết tấu nhanh, mạnh, khỏe khoắn và nhịp điệu luôn biến đổi ngẫu hứng cứ như vậy đội múa sẽ đi thành một vòng tròn, theo nhịp trống chiêng cùng vui mừng chúc cho gia chủ, bản làng làm ăn gặp nhiều may mắn, phát triển hơn năm cũ;

Múa sản xuất (Ú chà khộ tố mí xà cự): Là điệu múa được múa theo làn điệu dân ca quen thuộc của người Hà Nhì: “Khoa khoa xì khoa, ú chà mờ le khụ tó, á tư há te mờ cò, ú chà mờ le khụ tó, á tư há te mờ cò, xì khoa khoa lí khoa xì khoa”. Điệu múa mô phỏng quá trình lao động sản xuất, sự giao hòa giữa trời đất, thiên nhiên với con người Hà Nhì, các động tác như: nhổ cỏ, cuốc đất, tra hạt, làm cỏ và thu hoạch lúa, đồng thời các động tác múa còn thể hiện lòng biết ơn hồn mẹ lúa, thần lúa nương đã phù hộ cho người dân có hạt lúa, hạt gạo phục vụ đời sống của đồng bào. Khi múa, đội múa bước chân quay mặt theo hướng vòng từ trái qua phải và ngược lại. Trong quá trình múa có diễn tả từng quy trình làm ra hạt lúa gạo, trên nét mặt các chàng trai, cô gái thể hiện sự vui mừng sau những ngày lao động vất vả, mô tả những thành quả lao động đã đạt được và mong muốn những vụ mùa sau sẽ thu hái được nhiều thành quả lao động hơn nữa.

Múa nón (Lù hu mí xá cự). Là điệu múa đặc sắc, tinh tế, thể hiện nét văn hóa độc đáo riêng của dân tộc Hà Nhì. Vào các dịp lễ, hội, tết, cả bản kéo nhau về một ngôi nhà chung, cùng ăn cỗ tưng bừng, khi men rượu đã lâng lâng cùng với tiếng trống, tiếng chiêng rộn rã, những chàng trai, cô gái Hà Nhì trong trang phục truyền thống cùng cuốn vào những điệu múa, bài hát chào mừng ngày lễ, Tết. Các cô gái Hà Nhì với chiếc nón giang trên tay cùng những nụ cười tươi tắn, các cô gái say sưa múa theo điệu nhạc làm mê đắm lòng người. Các bài múa không chỉ nhẹ nhàng, gần gũi với cuộc sống thiên nhiên mà còn thể hiện tinh thần hăng say lao động sản xuất.

Chiếc nón giang của người phụ nữ dân tộc Hà Nhì không đơn thuần chỉ là vật dụng che nắng, che mưa, mà còn là đạo cụ quan trọng trong những điệu múa truyền thống của dân tộc Hà Nhì. Nếu ai đã một lần được xem múa nón dân tộc Hà Nhì, chắc chắn sẽ ấn tượng và say đắm với những điệu múa nón nhẹ nhàng, uyển chuyển của thiếu nữ Hà Nhì.

Múa se sợi (Xà là go). Trang phục của người Hà Nhì La Mí và Cồ Chồ tỉnh Điện Biên mang màu sắc sặc sỡ giống như những bông hoa rừng, màu sắc phổ biến nhất là màu đỏ, hoặc phối màu đỏ với màu trắng với các đường chỉ màu vàng, màu xanh và có mũ tua rua. Những bộ quần áo cùng những họa tiết trang trí trên trang phục truyền thống của người Hà Nhì luôn thể hiện sự hòa hợp giữa yếu tố con người và thiên nhiên. Tất cả những điều đó được đúc rút và mô phỏng qua điệu múa se sợi, dệt vải. Đây là điệu múa tập thể do phụ nữ trình diễn miêu tả quá trình trồng bông dệt vải, se sợi, kéo sợi đến các động tác dệt vải của các cô gái Hà Nhì. Trong điệu múa này, các cô gái một tay cầm nắm bông, một tay cầm dụng cụ để se sợi và chân bước theo điệu nhạc. Các động tác mô phỏng từ quá trình trồng bông, đi lấy bông, tách bông, bật bông, xe sợi, tuốt chỉ và dệt vải… được thực hiện xuyên suốt điệu múa. Đội hình di chuyển lúc hai hàng ngang, lúc hai hàng dọc. Điệu múa thể hiện nét đẹp duyên dáng, cần mẫn, tỷ mỉ hăng say miệt mài để dệt nên những tấm vải đẹp truyền thống của đồng bào.   

Múa xòe (Cá nhi nhi): Múa xòe là nét văn hóa đặc sắc trong cộng đồng dân tộc Hà Nhì tỉnh Điện Biên, mỗi động tác, dáng đứng, cách đi, cách xếp đội hình đều thể hiện những cung bậc, sắc thái khác nhau mà điệu xòe mang lại. Múa xòe được đông đảo tầng lớp tham gia, điệu múa vừa thể hiện sự mạnh mẽ, vừa thể hiện được sự rộn ràng, uyển chuyển của các chàng trai, cô gái Hà Nhì. Trong múa xòe có sự kết hợp của các nhạc cụ như chiêng, trống, chũm chọe, ống nước... đã làm tăng thêm nét phong phú, đặc trưng riêng của điệu múa xòe Hà Nhì. Khi tiếng trống vang lên, tất cả co hai tay chụm lên trước, hai chân hơi nhún về phía trước, xoay bên trái ba vòng, xoay bên phải ba vòng. Xoay bên nào thì chân bên đó mở khoảng 10-20cm.

Đến với đồng bào Hà Nhì trong dịp tết hay dịp lễ hội du khách không chỉ đắm chìm trong câu hát, điệu múa, mà còn được chiêm ngưỡng sắc màu rực rỡ từ những bộ trang phục dân tộc truyền thống, hòa mình cùng điệu múa xòe uyển chuyển, say đắm lòng người. Vòng xòe thường là phần kết của các buổi vui chơi, do đó thể hiện sự đoàn kết, đồng bào dân tộc Hà Nhì cũng như đông đảo du khách tay trong tay múa điệu xòe trên nền tiếng trống, tiếng chiêng, thể hiện tình đoàn kết các dân tộc trên mảnh đất biên cương Mường Nhé.

Trong quá trình lao động sản xuất, sinh hoạt văn hoá cộng đồng. Người Hà Nhì đã sáng tạo các điệu múa phục vụ trong tín ngưỡng dân gian, vì thế hầu hết các làn điệu múa của người Hà Nhì đều mang tính tập thể, thường diễn ra trong những ngày lễ, tết như; Lễ tết mùa mưa (Dế khụ Chà), lễ cúng bản (Gạ Ma Thú), lễ Tết Cổ truyền (Khụ Sự Chà)… Các động tác đơn giản, không có những bước quay, nhảy mạnh mẽ mà có đặc điểm mang tính tập thể và tính cộng đồng cao. Hiện nay, nhóm Hà Nhì tỉnh Điện Biên vẫn giữ được nhiều điệu múa truyền thống và nghệ thuật biểu diễn cũng rất đa dạng, với các điệu múa khác như: múa lên nương, múa dệt vải, múa cầu mưa, múa vào mùa, múa trông trăng, múa giã bạn… Các điệu múa đều phản ánh các mặt đời sống sinh hoạt phong phú của đồng bào.

Có thể nói, tuy số dân không nhiều, song người Hà Nhì có một kho tàng di sản văn hóa phi vật thể hết sức đặc sắc. Để bảo tồn và gìn giữ các giá trị văn hóa truyền thống này cần triển khai nhiều giải pháp nhằm khôi phục và nâng cao chất lượng các lễ hội truyền thống, các nghi thức trong sinh hoạt của các dân tộc; phát huy vai trò của các nghệ nhân, già làng, trưởng bản, người có uy tín, các đội văn nghệ trong việc bảo tồn, giữ gìn các nét đẹp văn hóa truyền thống của các dân tộc trong tỉnh nói chung và dân tộc Hà Nhì nói riêng./.