Hoa ban, loài hoa mang đậm bản sắc của núi rừng Tây Bắc. Hoa ban nở rộ vào dịp tháng 2, tháng 3 dương, là khoảng thời gian du khách có thể chuẩn bị cho mình chuyến hành trình mùa xuân đầy thú vị. Hoa ban nở trắng ngần phủ kín khắp lưng đèo, đỉnh núi. Với người dân Tây Bắc, đặc biệt là đối với dân tộc Thái ở nơi đây, hoa ban không chỉ là một loài hoa đẹp, có vai trò quan trọng trong đời sống vật chất, tinh thần của họ mà còn là loài hoa thể hiện độc đáo bản sắc văn hóa ẩm thực dân tộc.

Hoa ban ở Ðiện Biên có nhiều loại: ban tím, ban trắng, nhưng nhiều nhất vẫn là ban trắng. Những người phụ nữ Thái thường hái hoa đem bán ở chợ như một thứ rau sạch hay mang về nhà chế biến thành những món ăn độc đáo, rất ngon và dễ ăn. Biểu hiện vị ngon ở từng món rất khác nhau. Những bông hoa ban trắng ngần hay phơn phớt tím hồng dịu dàng, e ấp ấy qua tay người phụ nữ dân tộc Thái lại trở thành những món ngon đến lạ kì. Sau khi hái hoa ban về, người ta nhặt lấy cánh và nhụy hoa đem rửa thật nhẹ nhàng sau đó chần qua nước nóng, để thật ráo nước sau đó vò nát và chế biến thành các món xôi hoa ban, món hoa ban hầm móng giò, hoa ban xào thịt lợn rừng, hoa ban nộm củ riềng, hoa ban nộm vừng, lá ban non đồ chấm chéo cá "chéo pa"...

Xôi hoa ban

Trong những món ăn được chế biến từ hoa ban, món hoa ban đồ chõ xôi là một món ăn thông dụng thường thấy trong gia đình người Thái. Người ta thường chọn những bông hoa mới nở, rửa sạch, sau đó cho vào chõ đồ xôi đã chín. Ban đồ khi ăn chấm kèm với chẩm chéo (một gia vị truyền thống của dân tộc Thái). Nước chấm được chế biến từ quả nhót chín (một loại quả người Thái thường trồng trong vườn nhà lúc còn xanh có nhiều vẩy, rất chua và chát nhưng lúc đã chín nó đỏ mọng, ăn ngọt hơi chua, rất ngon, giúp giải nhiệt). Mùa ban nở rộ cũng là mùa nhót chín đỏ trên cây, người Thái hái quả nhót chín giã lấy nước trộn với một chút muối, ớt, mì chính, tỏi làm thành thứ nước chấm hoa ban đồ.

Lá ban cũng có thể chế biến thành món lá ban non đồ chõ xôi. Khi lá ban còn non rất chát. Muốn ăn món lá ban non đồ chõ xôi cho thật ngon thì phải có "chéo pa" để chấm. Ðây là một thứ chấm rất đặc biệt của người Thái, thứ chấm này được làm từ muối, ớt, mì chính, rau mùi, tỏi, cá suối nướng, trộn đều với một tỷ lệ vừa đủ rồi cho vào bát giã nhỏ, thêm một chút nước sôi. Vị đậm đà của muối, mì chính, vị cay của ớt, thơm ngậy của cá nướng, hòa vị thơm của rau mùi. Lá và hoa ban có vị bùi, ngọt, thoang thoảng mùi thơm dịu, hòa quyện vào mùi nếp thơm quả là một trải nghiệm hết sức thú vị.

Hoa ban trở thành những món ăn ngon qua bàn tay của người phụ nữ dân tộc Thái

Hoa ban nộm riềng

Hoa ban cũng là nguyên liệu chính để làm nên món nộm riềng độc đáo. Nộm riềng hoa ban không giống nộm vùng miền khác thường có lạc, chanh và vị chua mà gia vị trộn nộm hoa ban nhất thiết phải có một loại tương ủ lên men của dân tộc Thái và riềng giã nhỏ. Hoa ban sau khi luộc kĩ cho hết chát, để nguội sẽ trộn với tương, riềng, các gia vị và thịt cá suối nướng, nêm cho vừa miệng. Với cách chế biến cầu kì, nộm hoa ban thường được làm khi nhà có khách quý.

Măng nộm hoa ban

Đây là một món ăn có chứa đủ vị: đắng, chua, cay, mặn, ngọt, bùi. Măng đắng xắt nhỏ ngâm nước muối 30 phút sau đó luộc 2 lần rồi vớt ra để ráo. Hoa ban cần chọn những bông tươi, ngắt lấy những cánh hoa dày để dùng. Tiếp theo cần chọn được một con cá suối tươi ngon, mình dày, đem nướng trên than củi, gỡ lấy thịt. Sau đó pha hỗn hợp nước trộn chanh, tỏi, ớt, rau húng và rau mùi đã thái nhỏ. Cuối cùng trộn nhẹ nhàng đều tay măng, hoa ban, cá và nước trộn. Tất cả hòa quyện tạo nên một hương vị đặc trưng của núi rừng. Gắp từng miếng nộm, du khách cảm nhận được vị đậm đà, thơm nồng của cá nướng, vị bùi bùi, ngậy ngậy của hoa ban, và vị đăng đắng của măng tươi.

Canh măng - hoa ban

Ngoài nộm với măng đắng thì hoa ban còn được dùng để nấu canh. Sau khi nấu, cánh hoa ban mềm mà không hề bị nát, có vị ngọt thanh. Món ăn vừa có vị đắng của măng lại xen lẫn vị ngọt của hoa ban. Ngoài ra hoa ban còn có thể vò nát trộn thịt băm, nhồi cá, gà nướng, xào…

Bát canh măng hoa ban cùng với nhiều loại rau rừng khác

Cũng như các loại rau khác, trong hoa ban và lá ban non chứa rất nhiều chất vi-ta-min, chất xơ và một số chất khác có ích cho cơ thể con người. Các món ăn được chế biến từ hoa ban không chỉ là những món ăn ngon mà nó còn có tác dụng điều trị bệnh đường ruột và giúp giải nhiệt cơ thể. Ðặc biệt món lá ban đồ là một loại rau thuốc rất cần thiết cho phụ nữ sau khi sinh, giúp lành dạ, lợi sữa... Hạt ban già có thể đồ lên ăn hoặc rang giòn ăn thơm ngậy như một thứ hạt đậu.

Các món ăn được chế biến từ hoa ban của người Thái ở Ðiện Biên rất phong phú và độc đáo. Có thể nói hoa ban và những món ăn được chế biến từ nó đã đem lại cho nghệ thuật ẩm thực của dân tộc Thái nơi đây những sắc màu riêng thật hấp dẫn và thú vị. Tìm hiểu văn hóa ẩm thực, các món ăn được chế biến từ hoa ban, ta sẽ thấy rõ hơn nét độc đáo, tinh xảo, vẻ tao nhã trong nghệ thuật ẩm thực dân tộc Thái, đồng thời hiểu rõ hơn về phong tục tập quán, tín ngưỡng, học được ở đó những kinh nghiệm dân gian trong việc chăm sóc và bảo vệ sức khỏe con người thông qua ẩm thực. Qua những món ăn thấm đẫm hương vị núi rừng từ hoa ban đã phần nào thể hiện được tinh hoa ẩm thực của dân tộc Thái trên mảnh đất xinh đẹp này, nhờ đó, giúp người thưởng thức thêm yêu loài hoa được mệnh danh là linh hồn của núi rừng Tây Bắc.

Tổng hợp: Thùy Dương

Trung tâm Văn hóa tỉnh