Trong chiến dịch Điện Biên Phủ năm 1954, bên cạnh những người lính trực tiếp chiến đấu nơi chiến hào, còn có một lực lượng đặc biệt, cầm bút thay súng, mang máy ảnh thay lưỡi lê - đó là các phóng viên, nhà báo, văn nghệ sĩ. Họ là những người đã góp phần to lớn trong việc phản ánh kịp thời, sinh động, chân thực khí thế chiến đấu anh dũng của quân và dân ta, đồng thời cổ vũ tinh thần chiến đấu, khích lệ ý chí quyết thắng của toàn quân, toàn dân.
Chiến dịch Điện Biên Phủ năm 1954 là một trong những chiến công vĩ đại nhất của dân tộc Việt Nam trong thế kỷ XX, kết thúc thắng lợi cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, mở ra kỷ nguyên độc lập, tự do cho dân tộc. Trong chiến thắng “lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu” ấy, bên cạnh những người lính anh dũng trực tiếp cầm súng chiến đấu, còn có một lực lượng đặc biệt góp phần không nhỏ vào thắng lợi chung - đó là đội ngũ phóng viên, nhà báo, văn nghệ sĩ, những chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng và văn hóa. Họ đã đem ngòi bút, ống kính và trái tim yêu nước nồng nàn của mình đi cùng bộ đội ra chiến trường, kịp thời phản ánh tinh thần chiến đấu, cổ vũ ý chí quyết thắng của toàn quân, toàn dân, góp phần tạo nên sức mạnh tinh thần to lớn trong cuộc kháng chiến trường kỳ.
Ngay từ khi bước vào Chiến dịch Điện Biên Phủ, công tác thông tin - tuyên truyền được Quân ủy Trung ương và Bộ Tổng tư lệnh đặc biệt coi trọng. Báo chí trở thành một lực lượng đặc biệt làm nhiệm vụ phản ánh, động viên và định hướng tư tưởng cho cán bộ, chiến sĩ trên toàn mặt trận, trong đó, Báo Quân đội nhân dân là tờ báo tiêu biểu, được thành lập năm 1950 và trực tiếp có mặt tại chiến trường Điện Biên đã xuất bản 33 số đặc biệt với nội dung phong phú, kịp thời: đưa tin chiến sự, phản ánh gương chiến đấu dũng cảm, phổ biến kinh nghiệm và lan tỏa tinh thần đoàn kết. Các số báo được in thủ công, phát hành tận tay cán bộ, chiến sĩ ở tuyến đầu, trở thành nguồn động viên tinh thần quý báu giữa những ngày chiến đấu ác liệt. Bên cạnh đó, Thông tấn xã Việt Nam, Đài Tiếng nói Việt Nam, Nha Thông tin Tuyên truyền cùng các đội tuyên truyền văn nghệ xung kích cũng hoạt động sôi nổi, bảo đảm dòng thông tin liên tục giữa mặt trận và hậu phương, khơi dậy lòng tin và sự ủng hộ to lớn của nhân dân cả nước.
Cùng với những người lính nơi chiến hào, các phóng viên chiến trường cũng phải đối mặt với muôn vàn hiểm nguy. Họ mang trên vai chiếc ba lô không chỉ có giấy bút, máy ảnh, mà còn là trách nhiệm thiêng liêng - ghi lại sự thật của lịch sử. Giữa bom đạn, mưa rừng, sốt rét và thiếu thốn, các nhà báo vẫn bền bỉ bám trụ, kịp thời chuyển tải những thông tin nóng hổi nhất từ các mũi tiến công, các điểm cao, các đơn vị pháo binh, công binh, trinh sát…
Lực lượng nòng cốt của Tòa soạn Báo Quân đội nhân dân ở Điện Biên Phủ gồm 5 đồng chí: Đồng chí Hoàng Xuân Tùy phụ trách chung, thêm cả công tác của Ban Tuyên huấn mặt trận với loạt bài và tác phẩm hình ảnh như “Bộ đội trong hầm chỉ huy”, “Dân công tải đạn dưới mưa bom”, đã ghi lại những khoảnh khắc chân thực, xúc động về tình quân dân gắn bó, thể hiện tinh thần đoàn kết và ý chí quật cường trong chiến dịch; Trần Cư là thư ký tòa soạn; hai phóng viên là Nguyễn Khắc Tiếp và Phạm Phú Bằng; họa sĩ Nguyễn Bích. Khi ấy, Nguyễn Khắc Tiếp là cây viết thành thạo của Thông tấn xã Việt Nam bổ sung, vừa viết về quân đội, vừa viết cho cả bản tin Thông tấn xã Việt Nam. Phạm Phú Bằng còn trẻ, rất tích cực đi cơ sở, có khi biền biệt ở các đơn vị... Ngoài tin, bài của hai phóng viên, một lực lượng cộng tác viên đông đảo và đắc lực là anh em làm tuyên huấn ở các đại đoàn. Có cả những đồng chí là cán bộ chính trị hay phái viên của Tổng cục Chính trị xuống đơn vị kiểm tra cũng viết cho Báo, trong đó có nhiều bài về kinh nghiệm lãnh đạo tư tưởng và hướng dẫn công tác rất bổ ích và kịp thời. Trần Cư làm thư ký tòa soạn, tổ chức tin, bài của phóng viên và cộng tác viên, thỉnh thoảng cũng cao hứng làm mấy câu ca dao minh họa, hoặc bài vè, có khi cùng họa sĩ gợi ý vẽ châm biếm thời sự. Tòa soạn liên lạc với các cộng tác viên bằng mục “Hộp thư” trên báo, qua mục này để thông tin việc nhận tin, bài, hướng dẫn cách viết, chọn đề tài... Sau mỗi tuần, cộng tác viên nào viết nhiều, có nhiều bài được đăng sẽ biểu dương và tặng giấy viết báo của tòa soạn.
Song hành cùng lực lượng báo chí quân đội, còn có sự góp mặt đông đảo phóng viên của các cơ quan báo chí, như: Thông tấn xã Việt Nam, Đài Tiếng nói Việt Nam, Báo Nhân dân, Báo Cứu quốc... với nhiều tên tuổi lớn trong nền văn học và báo chí cách mạng Việt Nam như Nguyễn Tuân, Tô Hoài, Hữu Mai, Nguyễn Đình Thi, Chu Phác, Trần Dần, Nam Cao, Phan Thị Thanh Nhàn, Lê Phương Liên… Họ không chỉ là những cây bút tài hoa mà còn là những chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng - văn hóa, trực tiếp có mặt nơi chiến hào, chia sẻ gian khổ, hiểm nguy cùng bộ đội, góp phần tạo nên sức mạnh tinh thần to lớn cho toàn quân, toàn dân: Nhà văn Nguyễn Tuân, với phong cách tài hoa, tinh tế, đã khắc họa vẻ đẹp của con người Việt Nam trong chiến đấu, ca ngợi tinh thần kỷ luật, trí tuệ và lòng dũng cảm của người lính; Tô Hoài, cây bút hiện thực giàu trải nghiệm, dùng lối kể giản dị, chân thực để phản ánh sinh động cuộc sống và tâm hồn người lính Tây Bắc; Hữu Mai nổi bật với những bút ký và truyện ngắn mang đậm tính tư liệu, giúp người đọc cảm nhận sâu sắc khí thế sục sôi và tầm vóc lịch sử của chiến dịch; Nguyễn Đình Thi, Chu Phác, Trần Dần góp phần bằng những trường ca, thơ ca cách mạng thấm đẫm cảm xúc, thể hiện khát vọng độc lập và niềm tin tất thắng của dân tộc; Dù mất trước khi chiến dịch diễn ra, Nam Cao vẫn để lại di sản tinh thần dấn thân, trở thành nguồn cảm hứng cho thế hệ cầm bút cùng thời; Mai Văn Hiến, tác giả bức tranh cổ động nổi tiếng Giải phóng Điện Biên, đã khắc họa hình tượng người chiến sĩ “Bộ đội Cụ Hồ” kiên trung, góp phần khơi dậy niềm tự hào và tinh thần quyết thắng. Nguyễn Bích để lại loạt tranh ký họa như Pháo cao xạ trên đồi 781, Bản Tấu - nơi pháo dội lửa, mang giá trị tư liệu - nghệ thuật sâu sắc về cuộc sống và chiến đấu của quân dân ta trong chiến dịch. Đặc biệt, họa sĩ Mai Văn Hiến và Nguyễn Bích còn là tác giả của Huy hiệu “Chiến sĩ Điện Biên Phủ” - biểu tượng cao quý tôn vinh những người trực tiếp tham gia chiến dịch lịch sử năm 1954. Huy hiệu do ông sáng tác đã trở thành một tác phẩm mỹ thuật mang giá trị biểu tượng sâu sắc, thể hiện niềm tự hào và tinh thần chiến thắng của quân dân Việt Nam; Ngô Mạnh Lân với các ký họa Bộ đội kéo pháo vào trận địa, Chiến sĩ công binh vượt suối Nậm Rốm đã phản ánh sống động sức mạnh, nghị lực phi thường của người lính Điện Biên; Nhà thơ - nhạc sĩ Hoàng Cầm, bằng những khúc tráng ca như Hò kéo pháo, Bên kia sông Đuống, đã góp phần thổi bùng khí thế chiến đấu, tiếp thêm sức mạnh tinh thần cho bộ đội nơi chiến trường.
Để có được mỗi tờ báo ra đúng hẹn giữa rừng núi Tây Bắc, các phóng viên, biên tập viên, thợ in phải vác máy in, giấy mực trên vai, vượt đèo, băng suối, đặt cơ sở in bí mật trong rừng, sống và chiến đấu cùng bộ đội. Họ chia sẻ từng bát cơm, giọt nước, từng phút giây cận kề sinh tử, để đưa tin chiến thắng đến kịp thời và chính xác. Không ít người đã ngã xuống nhưng những trang viết, tấm ảnh, thước phim của họ vẫn sống mãi, trở thành di sản quý giá của lịch sử báo chí cách mạng Việt Nam.
Trong năm 2025, để tôn vinh những đóng góp của các nhà báo, văn nghệ sĩ trong Chiến dịch Đ iện Biên Phủ tỉnh Điện Biên đã tiến hành đặt tên nhiều tuyến đường mang tên các nhà văn, nhà báo, họa sĩ, nhạc sĩ và trí thức đã có đóng góp trong chiến dịch và giai đoạn kháng chiến (như Hữu Mai; Nguyễn Bích; Nguyễn Thành; Ngô Mạnh Lân…) trên địa bàn phường Điện Biên Phủ và phường Mường Thanh, tỉnh Điện Biên. Việc đặt tên đường không chỉ là ghi dấu công lao của họ, mà còn biến từng con phố thành “thư viện ngoài trời”, và cũng là cách để thế hệ hôm nay và mai sau hiểu rõ hơn rằng trên mặt trận tư tưởng - văn hóa cũng có những người hùng.
Sau chiến dịch, hàng trăm bài ký sự, truyện ký, hồi ký, tác phẩm điện ảnh và âm nhạc ra đời, trở thành nguồn tư liệu sống động và thiêng liêng về chiến thắng Điện Biên Phủ. Những tác phẩm như “Từ chiến hào Điện Biên Phủ (Chu Phác), Ký sự Điện Biên Phủ, Bài ca Điện Biên”… đã phản ánh chân thực tầm vóc, tinh thần và sức mạnh Việt Nam. Báo chí trở thành cầu nối giữa mặt trận và hậu phương, giữa quá khứ và hiện tại, góp phần bồi đắp truyền thống yêu nước, niềm tự hào dân tộc cho các thế hệ mai sau.
“Có những trang báo đã được viết bằng mồ hôi, nước mắt - và cả máu của người cầm bút. Chính họ - những nhà báo Điện Biên - đã làm nên sức mạnh tinh thần của chiến thắng huyền thoại.”./.