Di tích trận địa pháo Đại đội 815, Tiểu đoàn 383, Trung đoàn 367, Đại đoàn 351 tại bản Púng Tôm, phường Điện Biên Phủ, tỉnh Điện Biên là một dấu ấn thép của Chiến dịch Điện Biên Phủ. Đây là nơi ghi dấu chiến công của lực lượng pháo cao xạ Trung đoàn 367 - đơn vị trẻ nhưng lập nên kỳ tích ngay từ trận đầu ra quân. Tại trận địa này, chiếc máy bay Pháp đầu tiên đã bị bắn rơi, mở màn cho chuỗi thất bại của không quân Pháp. Đến thăm di tích, du khách sẽ cảm nhận rõ tinh thần “Quyết chiến, Quyết thắng”, ý chí kiên cường và niềm tự hào dân tộc còn vang vọng mãi trong từng hiện vật, từng tấc đất nơi đây.

Trung đoàn pháo cao xạ 367 là Trung đoàn cao xạ đầu tiên của Quân đội Nhân dân Việt Nam, được thành lập ngày 01/4/1953. Trung đoàn gồm 6 tiểu đoàn pháo cao xạ 37mm và 1 đại đội súng máy phòng không 12,7mm được xem là lực lượng nòng cốt, hiện đại đầu tiên của Trung đoàn cao xạ 367 chủ yếu là pháo cỡ nòng 37mm một nòng và không có thiết bị bắn đêm.

Sau thời gian huấn luyện tại Tân Dương (Trung Quốc), tháng 11/1953, Trung đoàn 367 nhận được chỉ thị: “Hành quân xe pháo đến đích tuyệt đối an toàn và bí mật” tham gia Chiến dịch Điện Biên Phủ. Thấm nhuần lời dạy của Đại tướng Võ Nguyên Giáp, cán bộ chiến sĩ hăng say rèn luyện, làm chủ vũ khí, sẵn sàng chiến đấu. Trong lễ xuất quân, lá cờ "Lập công đầu" được trao cho Đồng chí Nguyễn Quang Bích - Trung đoàn Phó kiêm Tham mưu trưởng Trung đoàn cao xạ 367. Ngày 08/01/1954, sau 17 ngày hành quân gian khổ, Trung đoàn 367 có mặt tại Tuần Giáo, phối hợp với Trung đoàn 45, Đại đoàn 351 chiếm lĩnh trận địa.

Về phía Quân đội Pháp: Trong Chiến tranh Đông Dương, không quân Pháp với hơn 500 chiếc máy bay hiện đại, nắm giữ ưu thế tuyệt đối trên không. Xuất phát từ nhiều căn cứ lớn, họ liên tục ném bom, gây sức ép lên Quân đội Nhân dân Việt Nam. Tuy nhiên, tại Điện Biên Phủ, lần đầu tiên không quân Pháp chịu thất bại nặng nề. Dù vượt trội về số lượng và kỹ thuật, họ không thể cứu vãn thế trận đã bị bao vây. Tổng tư lệnh Navarre thừa nhận: “Không quân phải chịu trách nhiệm về thất bại của chúng ta ở Điện Biên Phủ”. Thắng lợi này khẳng định bản lĩnh, trí tuệ và tinh thần quật cường của dân tộc Việt Nam.

Trong Chiến dịch Điện Biên Phủ, Trung đoàn cao xạ 367 đã đưa 2 tiểu đoàn cao xạ 37mm vào chiến đấu, dù thiếu thiết bị bắn ban đêm và chưa nắm rõ tính năng máy bay của Quân đội Pháp. Khó khăn không lùi bước. Trung đoàn nhanh chóng triển khai trinh sát địa hình, bố trí đội hình, đào công sự và tìm cách khắc phục hạn chế kỹ thuật. Ban Tham mưu đã sáng tạo ra thước tính tốc độ bay bằng tre, dựa trên nguyên lý hình học, giúp xác định quy luật hoạt động của máy bay Mỹ - Pháp. Sau gần một tháng kiên trì nghiên cứu, lực lượng trinh sát đã xác định chính xác tốc độ, độ cao, hướng bay và góc bổ nhào của máy bay Pháp. Ngay sau đó, phương pháp được phổ biến rộng rãi, giúp bộ đội luyện tập hiệu quả. Ngày 11/3/1954, Trung đoàn 367 sẵn sàng đánh trả không quân Pháp.

Giờ phút lịch sử đã điểm - toàn mặt trận bước vào trận quyết chiến Điện Biên Phủ. Thực hiện phương châm “Đánh chắc, tiến chắc”, toàn mặt trận bước vào chuẩn bị với một quyết tâm mới, bảo đảm chắc thắng cho một chiến dịch quy mô lớn và dài ngày. Theo kế hoạch tác chiến, lực lượng pháo cao xạ được bố trí trên hai hướng là hướng Đông Bắc và hướng Tây Bắc, Tiểu đoàn 383 được bố trí tại cánh đồng Quang Tum - Nà Lơi.

Đúng 17h5 phút ngày 13/3/1954, pháo cao xạ 37mm của Đại đội 815, Tiểu đoàn 383 phối hợp với lựu pháo 105mm đồng loạt nã đạn vào cứ điểm Him Lam. Trận địa pháo của Khẩu đội 3 cùng các đơn vị hiệp đồng đã khống chế bầu trời, ngăn máy bay Pháp tiếp viện. Sau hơn 5 giờ chiến đấu, cứ điểm Him Lam bị tiêu diệt hoàn toàn. Pháo cao xạ lần đầu ra trận đã làm rối loạn đội hình 24 máy bay Pháp. Qua đó, ta rút kinh nghiệm, củng cố bản lĩnh và nâng cao hiệu quả chiến đấu.

Sáng hôm sau ngày 14/3/1954, những chiếc máy bay chỉ điểm Moranne, Hellcat, Helldiver từ nhiều hướng lao đến trút bom xuống trận địa. Đại đội trưởng Lê Bá Thao đã chỉ huy bộ đội bình tĩnh chiến đấu, nhằm thẳng những chiếc máy bay đi đầu nhả đạn. Sau những chớp lửa của loạt đạn 37mm, chiếc Moranne bị bốc cháy, rơi tại chỗ. Đây là chiếc máy bay Pháp đầu tiên bị pháo cao xạ 37mm bắn rơi kể từ khi ta mở chiến dịch. Chính trong trận này, Đại đội 815 được tặng thưởng Huân chương Quân công hạng Ba và lá cờ “Lập công đầu” của bộ đội pháo cao xạ.

Ngày 17/3/1954, trước làn bom ác liệt của 20 chiếc máy bay Pháp, Khẩu đội 3, Đại đội 815 vẫn kiên cường chiến đấu, bất chấp thương vong. Dưới sự chỉ huy dũng cảm của Khẩu đội trưởng Phạm Đăng Thông, các chiến sĩ đã nhanh chóng chấn chỉnh đội hình, giương cao nòng pháo đáp trả. Nhiều máy bay của Quân đội Pháp bị thương, phải rút lui về Mường Thanh. Tinh thần quả cảm của bộ đội cao xạ đã góp phần làm nên chiến thắng oanh liệt tại cứ điểm Độc Lập và Bản Kéo, cùng với các Khẩu đội khác bắn cháy nhiều máy bay Pháp.

Kết thúc đợt tấn công thứ nhất, Đại đoàn 351 vinh dự nhận Cờ thưởng luân lưu - Phần thưởng cao quý của Bác Hồ. Đại đội 815, Tiểu đoàn 383, Trung đoàn 367 tự hào góp phần vào chiến công ấy.

Phát huy thắng lợi những trận công kiên đầu, trận địa pháo của Đại đội 815 gồm 4 Khẩu đội được cơ động xuống cánh đồng Mường Thanh, tiến sát vào trận địa để khai hỏa và tiêu diệt Quân đội Pháp tại lòng chảo Điện Biên Phủ. Trận địa pháo cao xạ 37mm của Đại đội 815, đã tham gia vào việc bảo vệ các đợt tiếp tế quan trọng, cũng như bảo vệ các trận đánh tại các khu vực như: đồi A1, C1, C2. Các chiến sĩ đã kiên cường chiến đấu giữa mưa bom bão đạn, những khẩu pháo cao xạ 37mm của Đại đội 815 đã bắn rơi 7 máy bay các loại, 10 chiếc khác bị trúng đạn; yểm trợ đắc lực cho các lực lượng xiết chặt, vây lấn, tiêu diệt các cứ điểm của quân đội Pháp. Với những chiến công xuất sắc, Đại đội 815 vinh dự được thay mặt bộ đội pháo cao xạ về dự lễ mừng chiến thắng trên cánh đồng Mường Phăng. Tại đây, Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã xuống tận hàng quân, xiết chặt tay từng đồng chí khen ngợi Đại đội đã ra quân đánh thắng trận đầu và đạt nhiều thành tích trong chiến dịch.

Để ghi dấu những chiến công oanh liệt của bộ đội pháo cao xạ, Quân chủng Phòng không Không quân đã xây dựng tấm Bia lưu niệm vào tháng 3/2004, nhân dịp kỷ niệm 50 năm Chiến thắng Điện Biên Phủ. Đây là công trình văn hóa có ý nghĩa nhân văn sâu sắc, không chỉ thể hiện đạo lý “uống nước nhớ nguồn” mà còn giáo dục truyền thống cách mạng cho các thế hệ người Việt Nam về những chiến công và sự hy sinh quên mình của bộ đội pháo cao xạ anh hùng. Bên cạnh tấm bia là mảnh xác máy bay của Quân đội Pháp, đây là chiếc máy bay do Đại đội 815 bắn cháy và rơi cách trận địa không xa. Xung quanh được xây dựng tường bao bảo vệ, có 2 lối lên xuống. Di tích đã được công nhận là di tích thành phần thuộc Di tích lịch sử quốc gia đặc biệt Chiến trường Điện Biên Phủ theo Quyết định số 2367/QĐ-TTg ngày 23/10/2015 của Thủ tướng Chính phủ. Hiện nay, Di tích đã được khoanh vùng, cắm mốc bảo vệ, giữ gìn nguyên trạng. Đây là địa chỉ đỏ giáo dục truyền thống cách mạng và là nguồn lực quan trọng phục vụ phát triển du lịch bền vững của tỉnh Điện Biên.