Nghệ thuật xòe Thái không chỉ được phát huy trong đời sống sinh hoạt mà còn thể hiện rõ nét trong một số nghi lễ của người Thái như: Lễ Kin pang then, Lễ bắc cầu truyền nghề then, Lễ Then cầu con. Nghệ thuật Then Thái là loại hình nghệ thuật tổng hợp vì đây là di sản chứa đựng cả kho tàng về Tri thức dân gian, Nghệ thuật trình diễn dân gian cũng như mang đậm sắc màu về tập quán xã hội và tín ngưỡng của người Thái, đặc biệt là người Thái Trắng. Đó là những tri thức về quan niệm thế giới quan, nhân sinh quan của người Thái; qua việc thực hành nghi lễ Then cũng đồng nghĩa với việc bảo tồn, gìn giữ những tập tục tốt đẹp của dân tộc

Lễ Kin pang then thường diễn ra vào dịp đầu xuân (sau tết nguyên đán), đây là thời điểm đẹp nhất của mùa xuân, khi hoa ban nở trắng núi rừng, hoa đào, hoa bưởi khoe sắc tỏa hương khắp bản mường, tiết trời mát mẻ, vạn vật sinh sôi, cây cối nảy lộc, đâm chồi, đơm hoa, kết trái; thiên nhiên như hòa quyện với lòng người là lúc thầy Then tổ chức lễ Kin pang Then để gặp mặt các con nuôi về mừng mệnh Then được “vững như trụ bạc, chắc như trụ vàng". Diễn trình lễ Kin pang Then gồm các lễ thức: Mừng chúc lễ Kin pang then (chụm kiệu pang); Ra mắt, mời rượu (ók nả, mợ lảu); Niệm chú xin thông họng (cặm măn khọ púng); Trình báo bàn thờ kiểm tra lễ (lau chơng pạn then); Mở đường (đóng tạng); Then lên núi (Pú khău sam bắc; Then Dâng lễ thần núi (Pú khău sam bắc); Hành trình lên Mường Trời; Mời Vua Trời, Vua Then (mợi Pô Phạ, Pô Then) về dự lễ; Mời vua trời, vua then vào dự lễ; TiễnVua Trời, Vua Then (xúng báo xôông); Tiễn thầy của Then; Quét hoa tàn. Bên cạnh các nghi lễ trang nghiêm, người tham gia còn vui với các trò chơi dân gian như: Tó má lẹ, ném còn, hái nấm, cày bừa, chọi trâu... đặc biệt có 02 điệu xòe không thể thiếu trong lễ Kin pang Then là xòe vòng và xòe khăn.

Lễ bắc cầu truyền nghề then (tiếng Thái  gọi là Cái khô hâư lụk liệng),  ngoài ra còn có tên gọi khác: lễ Bắc cầu then (cái khô mượng); lễ Kin pang then lên bậc; lễ Kin pang then lấy sắc phong hay lễ Kin pang then cấp sắc. Thầy then chủ trì tổ chức Lễ bắc cầu truyền nghề then cho các con nuôi có khả năng thực hành nghi lễ Then. Đối với các ông (bà) Then chưa được làm lễ bắc cầu then thì không được phép lên Mường Trời, chưa đủ sức mạnh để cứu giúp cho dân. Vì vậy, lễ bắc cầu truyền nghề then là minh chứng để cho một người đã có căn duyên hành nghề then được chính thức nối nghiệp và cũng là để đánh dâu sự trưởng thành của người làm nghề Then. Lễ chứa đựng yếu tố văn hóa truyền thống góp phần bảo tồn nghệ thuật hát Then, đàn Tính. Bảo tồn loại hình nghệ thuật này có nét tương đồng như việc gìn giữ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể đã được UNESCO vinh danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại - đó là tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt ở đồng bằng bắc bộ (trong đó có hát chầu văn). Trong Lễ bắc cầu truyền nghề then cũng sử dụng xòe vòng và xòe khăn. Trong nghi lễ, các xao chay vừa hát, vừa múa điệu chào vua, quan then Mường Trời về dự lễ (còn gọi là Múa chầu vua – xé chấu pùa). Những dải khăn xòe màu hồng, lá mạ được các thiếu nữ thanh tân nâng cao ngang trán kính cẩn, khiêm cung, nâng lên, hạ xuống duyên dáng nhịp nhàng, đội hình dàn hàng ngang rồi kết thành hoa; những dải khăn xòe bung lượn quyện vào lời hát tạo nên không khí vui tươi, đầm ấm. Khi thầy Then hát mời Vua trời, Vua then, các thần linh vào dự hội cũng là lúc phần hội diễn ra quanh cây pang  (cây dựng để làm lễ, được trang trí rực rỡ sắc màu và đặt tại không gian thiêng trong nhà - đó là trước bàn thờ của thầy Then). Tiếng trống, chiêng vang lên rộn rã như thúc giục lòng người, để mời gọi bạn xòe. Âm hưởng tiếng đàn, tiếng hát của thầy Then hòa chung điệu múa của cộng đồng. Tất cả cùng hân hoan, mê say trong các điệu xòe vòng, xòe khăn. Phần cuối nghi lễ, thầy Then hát, các xao chay (người múa) và báo khỏa (người đánh đàn tính)  hát theo lời tiễn các quan Then về tận Mường Trời. Các xao chay múa điệu khảm khái tiễn các thần linh về cõi trời và đóng cổng mường trời. Kết thúc nghi lễ, các xao chay múa quét hoa tàn – xé quát bó héo phụ họa cho then cả hát. Cộng đồng vui múa hát quanh cây pang; tiếng đàn, tiếng hát của thầy Then thể hiện triết lý nhân sinh, khẳng định con người, muôn loài, muôn vật không nằm ngoài qui luật tự nhiên: sinh-lão-bệnh-tử; có khởi đầu thì phải có kết thúc; hoa nở rồi hoa sẽ tàn; đời người cũng như đời cây, tre già thì măng sẽ mọc...con người hãy sống và tuân theo quy luật tự nhiên, cùng có niềm tin và hướng về tương lai tốt đẹp.

Đối với Lễ Then cầu con cũng mang sắc màu riêng của Nghệ thuật Then Thái.Cũng giống như Kin pang Then là phải dựng cây pang và chuẩn bị đồ lễ để Then đàn, hát và thực hiện các nghi lễ. Tuy nhiên có sự khác biệt  ở nghi lễ này là lập bàn thờ Me Bẩu - tên của một bà Then ở cõi Mường Then, bà có khuôn chuyên đúc dập thành hài nhi trai hoặc gái rồi giáng xuống đầu thai vào các bà mẹ ở cõi trần. Thầy Then sẽ cầu Me Bẩu ban phúc, cứu giúp những người hiếm muộn, mong muốn có con. Lễ Then cầu con là một trong những tập quán xã hội và tín ngưỡng của người Thái mang tính nhân văn sâu sắc. Lễ cúng Then cầu Me Bẩu không những là tín ngưỡng được đồng bào tin theo mà còn là nét văn hóa đặc sắc, là hình thức diễn xướng dân gian độc đáo của người Thái. Múa khăn và múa quạt cũng là hai điệu múa duy nhất trong lễ Then cầu con. Trong đó múa khăn là khi thầy Then hát điệu mở đường (hát Then lên trời) thì có khoảng 08 cô gái bước ra cầm khăn để múa phụ họa cho làn điệu Then. Đến đoạn thầy Then hát xin con thì các cô gái sẽ múa quạt để phụ họa.

Thông qua những điệu Xòe trong sinh hoạt và trong nghi lễ cho thấy Nghệ thuật Xòe Thái (ngoại trừ Xòe vòng không phân biệt giới tính, tuổi tác tham gia) chúng ta dễ nhận thấy đặc điểm chung được rút ra đó là: Nghệ thuật Xòe Thái chủ yếu dành cho nữ, nữ múa là chính; tính chất múa nhẹ nhàng, uyển chuyển nhưng linh hoạt. Trong khi múa, bước chân thường nhẹ êm, không nhảy cao, không bước rộng, khi ngửa người, không uốn lưng nhiều. Nếu có nam tham gia thì cũng không có động tác quay, nhảy bước lớn, ít động tác thể hiện sự dũng mãnh mang tính chiến đấu như các dân tộc khác. Nghệ thuật Xòe Thái là loại múa đồng diễn, múa đông người, múa tập thể. Đội hình thường gặp là vòng tròn, hai hàng dọc ngang có thêm nhảy đổi chỗ cho nhau.

Trong số những điệu Xòe của Nghệ thuật Xòe Thái, Xòe vòng là điệu Xòe không hạn chế về số người tham gia, động tác đơn giản nhịp nhàng, múa mà không cần có đạo cụ, chỉ là cái nắm tay ấm áp tình người và chân bước theo nhịp điệu xòe . Còn lại những điệu Xòe khăn, Xòe nón, Xòe quạt, Xòe sạp, Xòe nhạc, Xòe chai là những điệu Xòe mang tính chất biểu diễn, bắt buộc phải có nhạc cụ, đạo cụ, giới hạn người tham gia, có đội hình, có biên đạo và thường được sử dụng nhiều trên sân khấu.

Hiện nay,  Nghệ thuật Xòe Thái, đặc biệt là xòe vòng có sức lan tỏa tới cộng đồng các dân tộc bởi có sức thu hút mọi đối tượng tham gia, không kể già - trẻ, gái - trai hay dân tộc này với dân tộc khác. Nghệ thuật Xòe là nét đẹp văn hóa được nhân dân các dân tộc vùng cao hưởng ứng rộng rãi, do đó người Thái lấy làm hãnh diện, tự hào về văn hóa truyền thống mà cha ông đã gây dựng, trao truyền.

Nghệ thuật Xòe Thái là kết quả sáng tạo nghệ thuật từ quần chúng lao động, kết quả sáng tạo này được quay trở lại phục vụ nhu cầu hưởng thụ văn hóa của giai cấp công nông, nói cách khác quần chúng là người sáng tạo và là người hưởng thụ văn hóa. Sau những ngày lao động mệt nhọc, hòa mình với Nghệ thuật  Xòe không chỉ giúp người ta tìm lại cảm giác thư thái và hứng khởi mà còn làm cho mối quan hệ làng bản, quan hệ xã hội thêm gắn bó hơn, dễ gần nhau hơn. Hiện nay tại các bản văn hóa du lịch Thái của tỉnh Điện Biên, Nghệ thuật Xòe đang là một “sản phẩm du lịch” thu hút khách tham quan trong và ngoài nước không những làm phong phú thêm đời sống văn hóa Thái mà còn góp phần mang lại nguồn thu nhập cho bà con thông qua dịch vụ du lịch cộng đồng.

Sự tồn tại và phát triển của Nghệ thuật Xòe Thái đến nay là nhờ những chính sách quan tâm của Đảng, nhà nước đối với văn hóa các dân tộc, một phần phải kể đến ý thức, trách nhiệm của mỗi người dân trong việc phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể, coi đó là tài sản vô giá cần được gìn giữ và bảo vệ. Nghệ thuật Xòe Thái được coi là món ăn tinh thần không thể thiếu trong đời sống của đồng bào các dân tộc, được coi đó là sân chơi cho người dân  giải trí sau những ngày lao động vất vả, đồng thời Nghệ thuật Xòe được coi là phương tiện giao tiếp để kết nối mọi người xích lại gần nhau. Nghệ thuật Xòe là nét đẹp văn hóa được nhân dân các dân tộc gửi gắm những tâm tư tình cảm và lấy làm hãnh diện, tự hào về văn hóa truyền thống mà cha ông đã gây dựng và trao truyền. Không những thế, Nghệ thuật Xòe Thái còn là nơi khởi nguồn cho tình yêu đôi lứa, những đôi trai gái  có thể tìm hiểu và  gửi gắm tâm tình, trải lòng qua ánh mắt nụ cười, cùng nắm tay nhau để xòe, sau đó là kết tình hạnh phúc. Nghệ thuật Xòe Thái đã mang đậm tính dân tộc sâu sắc bởi đã khẳng định được bản sắc riêng có không lẫn với dân tộc nào đồng thời có tính lan tỏa rất lớn bởi đã trở thành sản phẩm nghệ thuật chung của toàn xã hội.

Ngày nay cùng với sự phát triển về kinh tế - văn hóa xã hội, Nghệ thuật Xòe đã trở thành nếp sinh hoạt văn hóa tinh thần không thể thiếu của đồng bào Thái nói riêng và các dân tộc tỉnh Điện Biên nói chung, xòe vòng là nét văn hóa đặc trưng trong việc tổ chức các hoạt động, sự kiện chính trị; các hoạt động văn hóa, du lịch và được cộng đồng tích cực tham gia thực hành, gìn giữ, Xòe không chỉ là di sản văn hóa của Người vùng cao, Xòe sẽ trở thành di sản văn hóa  đại diện của nhân loại. Do vậy Nghệ thuật Xòe Thái  cần tiếp tục được bảo tồn và phát huy giá trị, giúp cho loại hình nghệ thuật này mãi tồn tại cùng sự phát triển của xã hội và quá trình hội nhập của đất nước.

Lan Anh