Thực dân Pháp chiếm đóng Điện Biên Phủ, biến Điện Biên Phủ trở thành Tập đoàn cứ điểm mạnh nhất Đông Dương lúc bấy giờ, bên cạnh việc chi viện và đầu tư của Mỹ bằng vận chuyển hàng không từ Hà Nội và Hải Phòng, lính đồn trú Pháp không ngững bóc lột, vơ vét và bắt đi lính người dân bản địa, khiến cuộc sống đồng bào dân tộc nơi đây rơi vào cảnh lầm than, khổ cực.

Từ sau khi chúng nhảy dù, cánh đồng Mường Thanh vô cùng phì nhiều, mãu mỡ là vựa lúa lớn nhất trong số bốn cánh đồng phía Tây Bắc đang độ lúa chín vàng, cảnh gặt hái, đánh đống khắp nơi. Năm nay, thực hiện lời kêu gọi tăng gia của Chính phủ, gia đình nào cũng tranh thủ tăng gia, cấy thêm nhiều mẫu ruộng, lại được mùa nên bà con rất vui, huy động để dành cho bộ đội. Vậy mà lính Pháp, dựa vào đông người, có vũ khí không cho người dân lấy thóc ngoài ruộng về ăn, nếu ai có ý định chống cự sẽ bị chúi đầu xuống đất bắt ăn thóc sống. Thóc lúa của bà con chất đống ngoài đồng, chúng đập ra, lấy rơm để đắp công sự, hầm hào, lô cốt tại vị trí các cứ điểm; còn thóc để lót hầm làm giường nằm, chỗ nào không kịp đập chúng tưới xăng đốt. Chỗ ruộng nào không kịp gặt, chúng cho lừa, ngựa vào phá hoại hoặc cho máy bay bắn cháy, xe tăng vào quần nát. Người dân khóc ròng, đói ăn, làm cật lực quanh năm, đến khi thu hoạch lại chỉ biết nhìn giặc Pháp phá hoại, cướp bóc trắng trợn mà không làm gì được.

Giặc còn triệt để phá hoại cuộc sống của Nhân dân đến tận cùng. Có những bản, giặc bắn chết tới mấy trăm trâu bò, xác thối đầy đồng, làng bản. Bà con tiếc của, định lấy về ăn chống đói chúng cũng không cho, đổ vôi bột lên bắt đem đi chôn. Lợn, gà cũng chẳng còn con nào, chúng còn tranh nhau, giằng xé, đánh đấm lẫn nhau, mang về làm thức ăn. Đất rộng, bà con trồng nhiều cây trái lắm, có những loại quả lâu năm như cam quýt đều bị giặc chặt đến tận gốc. Những cây thân gỗ to chúng lấy lát trần hầm, nền. Có những khu trước kia đông dân lắm, có đến mấy trăm nóc nhà, nhưng từ khi xây dựng Tập đoàn cứ điểm, chúng dỡ, phá, đốt nhà của dân lấy vật liệu làm đồn bốt của chúng, dân bản phải trốn, ẩn náu trong rừng, vừa đói, vừa lạnh. Khổ nhất là người già, trẻ con, không chịu được khổ cực mà chết khá nhiều.

Để dễ bề kiểm soát, chúng bắt người dân gom lại thành 4 trại tập trung gồm: Trại tập trung Ta Pô bao gồm dân ở Thanh Nưa, Thanh Luông,; trại tập trung Pa Luống gồm Nhân dân khu vực các xã Thanh Minh, Thị Trấn (Nay là phường Nam Thanh); Trại tập trung Co Mỵ gồm dân bản các xã Thanh Yên, Thanh Chăn và Trại tập trung Noong Nhai gồm nhân dân các xã: Thanh Xương, Thanh An, Noong Hẹt, Sam Mứn và Noong Luống tập trung từ bản Bom La đến bản Noong Nhai. Chúng xây dựng bộ máy quản lý nghiêm ngặt tổ chức thành tạo bản, dân vệ và mật thám, phân công mỗi đơn vị lính địa phương phụ trách một trại tập trung. Cuộc sống của Nhân dân trong các trại tập trung không khác gì sống trong địa ngục, thanh niên trai tráng bị bắt đi lính cho Pháp, ố còn lại hầu hết đàn bà, trẻ em và các cụ già yếu, hằng ngày phải xuống hầm trú ẩn không cho dân liên lạc với bộ đội. Phụ nữ bị lột hết vòng bạc, khuy áo bạc, ngày đêm bị lính đồn trú hãm hiếp; em nhỏ 10 tuổi cũng phải lao động cật lực không khác gì người lớn, những bé trai lớn hơn cũng bị đi phu, có em bé 13 tuổi ở Hồng Líu đi ghánh nước bị 10 lính Tây hãm hiếp, chết ngay bên suối. Chỗ ở thì chật chội, vệ sinh phòng bệnh kém, ngủ không có màn che, thực phẩm chủ yếu là rau ruộng xung quanh, nước uống chủ yếu là dùng nước sông Nậm Rốm nên bệnh dịch phát triển lây lan ngày nào cũng có người ốm, người chết. Pháp lo sợ người dân thoát ra được sẽ đi theo Việt Minh nên ra sức đàn áp, hành hạ bà con bản địa. Có tên quan khi bị phản đối thì trắng trợn trả lời rằng: “Lính của quan lớn sống chết không biết lúc nào, phải để cho nó muốn làm gì thì làm”. Bản mường, ruộng nương, của cải bị cướp bóc hết, người thân bị bắt đi lính, bị hãm hiễm, bị hành hạ đến kiệt sức khiến cho đời sống của đồng bào Điện Biên lầm than, cơ cực.

Khi chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ đang ở giai đoạn ác liệt, giữa đợt tấn công thứ 2, đứng trước nguy cơ bị thất bại hoàn toàn tại Điện Biên Phủ; 14 giờ ngày 25/4/1954, De Castries ngang nhiên cho 4 máy bay Dakota chở hàng trăm bom sát thương và bom Napan đi từ phía Nam lên ném bom xuống trại tập trung Noong Nhai trong lúc Nhân dân đang tập trung đông người để đưa một đám tang. Số người bị sát hại ngày 25/4/1954 ở Noong Nhai là 444 người phần lớn là phụ nữ và trẻ em, có những gia đình chết đến 21 người, một số gia đình không còn một ai. Những người sống sót chạy sang tạm trú ở trại tập trung Co Mỵ và bản Ten, một số theo bộ đội vào vùng giải phóng còn phần lớn vẫn ở lại trại tập trung Noong Nhai.

Tuy nhiên, vượt lên trên mọi khó khăn, đói khổ, Nhân dân các dân tộc ở Điện Biên khi biết bộ đội đến đánh đuổi giặc Pháp xâm lược, nên đồng bào sẵn sàng "đói hơn", vất vả hơn để nhường lương thực cho bộ đội. Tại những nơi đồng ruộng địch không tàn phá được, đồng bào thu hoạch vụ mùa, sôi nổi hưởng ứng nộp thóc hoặc giao thóc, lúa cho bộ đội gặt. Được sự giúp đỡ của dân công miền xuôi hướng dẫn người dân ở đây giã thóc bằng cối thay vì bằng sức nước như trước, công việc giã thóc đã đỡ vất vả hơn, đem lại năng xuất cao hơn, bà con thêm phấn khởi. Không ít gia đình đồng bào Thái ở những bản làng lân cận mới tản cư vào gần khu vực bộ đội đóng quân, tiện cho việc cung cấp lương thực, phục vụ chiến đấu hoặc đi dân công.

Ngày 7/5/1954 Điện Biên Phủ được hoàn toàn giải phóng, Nhân dân ở các trại tập trung được trở về bản cũ làm ăn vừa vui mừng, vừa buồn tủi. Vui vì được giải phóng, được sống tự do thoát khỏi ách kìm kẹp của giặc Pháp nhưng sự tàn khốc của chiến tranh đã để lại bao đau thương. Chiến thắng Điện Biên Phủ là tiếng vang lớn đối với phong trào giải phóng dân tộc trên toàn thế giới, kết thúc thắng lợi cuộc kháng chiến thần thánh chống Thực dân Pháp và can thiệp Mỹ của Nhân dân ta; bảo vệ và phát triển thành quả Cách mạng tháng Tám. Sau chiến dịch nhà cửa, bản mường của đồng bào bị đốt cháy, tiêu điều xơ xác, đồng ruộng hoang tàn chằng chịt bom mìn và dây thép gai. Để khắc phục khó khăn, Nhân dân các dân tộc Điện Biên đã đoàn kết, đùm bọc nhau bắt tay vào xây dựng lại bản làng với sự giúp đỡ của bộ đội, cuộc sống mới dần dần được ổn định./.