Dân tộc Thái có bề dày văn hóa được ghi chép qua các bộ sử thi dân gian, tục ngữ, ca dao, dân ca, đáng chú ý là thơ ca dân gian với những Xống chụ xôn xao (tiễn dặn người yêu); Khun Lú, Nàng Ủa. Người Thái còn gìn giữ và phát huy nghệ thuật trình diễn dân gian như cáclàn điệu khắp (hát) và đặc biệt nổi bật về Nghệ thuật Xòe, tiêu biểu phải kể đến Xòe vòng, Xòe khăn, Xòe nón, Xòe quạt, Xòe sạp, Xòe nhạc, Xòe chai. Trong đó Xòe vòng là điệu múa mang ý nghĩa truyền thống và phổ biến nhất của người Thái. Hiện nay, Nghệ thuật Xòe là tài sản vô giá và là sản phẩm văn hóa đặc sắc của người Thái, là sân chơi giải trí sau những ngày lao động vất vả.
Xòe trở thành phương tiện giao tiếp để kết nối mọi người xích lại gần nhau. Duy trì nghệ thuật Xòe là một trong những tập tục tốt đẹp của người Thái, đã cuốn hút mọi người rộn ràng trong tiếng trống, tiếng chiêng mỗi dịp tết đến, xuân về, trong lễ hội, ngày hội, các cuộc vui hay trong một số nghi lễ của người Thái. Nghệ thuật Xòe Thái đã trở thành biểu tượng của tình yêu, tình đoàn kết, là sự kết tinh những kinh nghiệm sống và lối tư duy sáng tạo của con người trong sinh hoạt thường ngày. Xòe không thể thiếu trong đời sống xã hội người Thái, bởi vậy người Thái có câu:
"Không xòe cây lúa không trổ bông
Không xòe cây ngô không ra bắp
Không xòe trai gái không thành đôi"
“Xòe” theo tiếng Thái dịch ra nghĩa là múa, Nghệ thuật Xòe Thái được hiểu là nghệ thuật trình diễn các điệu múa dân gian của dân tộc Thái, qua các điệu múa giúp người thưởng thức hiểu được nét đẹp văn hóa đặc trưng của một dân tộc.
Để nói về nguồn gốc ra đời của Nghệ thuật Xòe Thái, đồng bào dân tộc Thái cho rằng Xòe vòng là hình thức múa dân gian mang nét đẹp văn hóa đặc trưng và là di sản có sức sống bền vững trong cộng đồng; đây cũng là điệu múa cổ xưa và rất khó để xác định chính xác về nguồn gốc ra đời, thời điểm xuất hiện Xòe vòng. Bàn về vấn đề này có nhiều giả thiết được đưa ra: có ý kiến cho rằng Xòe vòng xuất phát từ trong lao động sản xuất, từ nhu cầu của con người muốn được thư giãn, giải trí sau những giờ lao động vất vả, mệt nhọc. Trong cuốn “Người Thái ở Tây Bắc Việt Nam” của tác giả Cầm Trọng đã viết: “Cũng có thể coi Xòe vòng là hình thức múa sơ khai nhất trong dân vũ Thái. Nó sơ khai nhất có lẽ đó là hình thức múa tập thể không phải luyện tập mà ai cũng có thể tham gia được. Trong đám múa có mặt cụ già đồng thời cũng có thanh niên, có nam, có nữ...Nó sơ khai có lẽ vì động tác rất đơn giản. Với yêu cầu người chỉ có một bước chân vững cũng có thể tham gia được”.
Có người lại cho rằng Xòe vòng bắt nguồn từ trong lễ Kin pang then (Lễ tạ ơn), mọi người cầm tay nhau nhảy múa xung quanh mâm cúng, sau đó phát triển thành điệu xòe quanh cây nêu, quanh đống lửa như ngày nay. Theo một số nhà nghiên cứu múa dân gian của tỉnh Điện Biên lại thấy Xòe vòng được hình thành sau khi hệ thống múa cơ bản đã ra đời và những động tác đã được định hình, trên cơ sở đó động tác của điệu xòe được đơn giản hóa, được cô đọng và hội tụ trên tất cả các động tác cơ bản của múa dân gian truyền thống. Cũng có thể các nghệ nhân xưa đã cải biên và bớt bỏ để đơn giản hóa những động tác múa tạo nên một động tác xòe thật đơn giản để phù hợp với tính chất sinh hoạt văn hóa cộng đồng và nhiều người cùng được tham gia. Vì vậy xác định nguồn gốc của Xòe vòng người ta mãi đặt ra một câu hỏi “Điệu xòe, điệu xòe có từ bao giờ” như trong bài hát “Điệu xòe thương nhau” của nhạc sĩ Vương Khon.
Còn đối với Xòe khăn, Xòe nón, Xòe quạt, Xòe sạp, Xòe nhạc, Xòe chai là những điệu múa bắt nguồn từ lối tư duy sáng tạo của con người đã sử dụng ngôn ngữ múa là hình thể để miêu tả những động tác, những hoạt động trong đời sống sinh hoạt thường ngày của người dân. Thông qua các điệu múa được sử dụng đạo cụ là những vật dụng trong sinh hoạt như khăn, nón, quạt, chai , ống tre, ống nứa đã khiến bức tranh sinh động, chân thực về đời sống xã hội và quá trình lao động của dân bản như được tái hiện lại.
Đối với tỉnh Điện Biên, khi tìm hiểu về vùng đất gắn với nguồn gốc của Xòe Thái cho thấy Mường Lay là nơi ghi dấu về sự phát triển của những điệu Xòe. Người có công mở rộng và phát triển Nghệ thuật Xòe của địa phương phải kể đến quan thổ ty Đèo Văn Long. Mặc dù ông đã bắt tay với Pháp thống trị nhân dân nhưng Đèo Văn Long đã biết phát hiện và khai thác nghệ thuật Xòe, đã tuyển chọn những cô gái xinh đẹp, hát hay, múa giỏi để thành lập các đội Xòe. Đèo Văn Long đã đưa những đội Xòe đi biểu diễn ở nhiều nơi như Hà Nội, Huế, Sài Gòn, thậm chí còn phục vụ cả vua Bảo Đại và những vị quan cai trị Pháp. Vì lẽ đó, Nghệ thuật Xòe Thái được gìn giữ và phát triển.
Ngày nay, Nghệ thuật Xòe Thái được cộng đồng và các chủ thể văn hóa thực hành trong sinh hoạt văn hóa và tín ngưỡng.
Tỉnh Điện Biên đã quan tâm phát triển nghệ thuật chuyên nghiệp và nghệ thuật quần chúng, dù phát triển loại hình nghệ thuật nào cũng đều phát huy được các vũ điệu xòe của người Thái. Nhưng cách thức phát triển một cách sâu rộng, có tính bền vững đó là duy trì Nghệ thuật Xòe trong đời sống sinh hoạt. Điều này dễ nhận biết bởi hầu hết các bản người Thái sinh sống đều thành lập đội văn nghệ, họ thường xuyên thực hành các điệu múa trong các cuộc vui của bản hoặc tham gia các hoạt động, sự kiện văn hóa của địa phương. Đây thực sự là những hạt giống để cùng với cộng đồng duy trì, truyền dạy và phát triển Nghệ thuật Xòe Thái.
Chúng ta dễ nhận thấy rằng trong cuộc sống bình dị, bỏ qua những lo toan, người Thái đã tự tạo cho mình những niềm vui để cân bằng cuộc sống; họ yêu thích, đam mê nghệ thuật truyền thống và có trách nhiệm với văn hóa của dân tộc mà bao đời đã gây dựng và trao truyền. Bởi thế, họ cùng nhau nhóm lên đống lửa bập bùng và cất lên tiếng trống gọi xòe để cả cộng đồng được chìm đắm trong vũ điệu xòe vòng. Cái nắm tay trong Xòe vòng có ý nghĩa vừa để gắn kết cộng đồng, vừa để truyền nhau hơi ấm chia sẻ những niềm vui hay tiếp thêm sức mạnh vượt qua những khó khăn trong cuộc sống. Xòe vòng thực sự đã trở thành điệu múa tập thể độc đáo và có ý nghĩa lớn trong đời sống tinh thần, góp phần làm nên sự phong phú cho đời sống văn hóa cộng đồng . Khi xòe vòng, người Thái còn kết hợp với hát đối, ứng thơ, mời rượu, cuộc vui có thể kéo dài thâu đêm tới sáng. Trong men rượu nồng say, được hòa mình trong âm hưởng của các làn điệu dân ca đằm thắm và âm thanh rộn ràng của các loại nhạc cụ trống, chiêng, tính tẩu...đã thôi thúc người dân có thêm động lực và niềm tin vào một tương lai tốt đẹp.
Người Thái thường xòe trong dịp tết nguyên đán. Trong không khí rộn ràng của mùa xuân, người Thái nô nức, hớn hở chuẩn bị mọi thứ để đón năm mới, đi chúc tết và cùng nhau đưa bước chân xòe với mong muốn "năm mới có nhiều niềm vui mới", họ quan niệm rằng nếu đầu năm mà không múa, không hát thì cả năm sẽ không có nhiều niềm vui và thiếu may mắn. Hay khi lên nhà mới, trong tiệc rượu, những người đến dự thường hát chúc chủ nhà có nơi ở tốt, con cái khỏe mạnh, làm ăn khấm khá đồng thời còn tổ chức xòe với nhiều người cùng chung vui nhảy múa ngay trên sàn nhà. Lễ mừng cơm mới của người Thái được coi là ngày hội của các gia đình trong bản. Sau nghi lễ mừng cơm mới, các thành viên trong gia đình, dòng họ cùng nâng chén rượu mừng cho thành quả của mùa vụ mới, tiếp đến là cùng nhau xòe vòng....
Tại tỉnh Điện Biên có một lễ hội truyền thống được tổ chức với quy mô lớn nhất, thu hút cộng đồng các dân tộc tham gia, đó là lễ hội đền Hoàng Công Chất hay còn gọi là Lễ hội thành Bản Phủ. Lễ hội đền Hoàng Công Chất có nguồn gốc từ tục thờ cúng Hoàng Công Chất cùng các vị tướng lĩnh đã có công đánh giặc Phẻ giải phóng Mường Thanh, bảo vệ bản mường vào năm 1754. Ngày 25 tháng 2 năm 1767, Hoàng Công Chất ốm bệnh qua đời, để tỏ lòng biết ơn người anh hùng Hoàng Công Chất đã có công đánh giặc giải phóng Mường Thanh, người dân Mường Thanh đã lập đền để thờ Hoàng Công Chất và 6 vị tướng lĩnh (đến nay người dân chỉ nhớ có tướng Ngải, tướng Khanh, không ai còn nhớ chính xác tên 4 người còn lại) và đặt tên là đền thờ Hoàng Công Chất. Ban đầu lễ hội đền Hoàng Công Chất được tổ chức vào mùa hạ, tức là vào ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch hàng năm - tương truyền ngày Hoàng Công Chất cùng các nghĩa quân chiến thắng giặc Phẻ, ngày mà toàn dân vui mừng khôn siết thoát khỏi áp bức, khổ đau.
Theo lời một số nghệ nhân, cứ khi loài ve rừng kêu râm ran, người dân khắp bản mường đi cúng Then Chất, cầu sức khỏe cho mọi người, cầu cho mùa màng bội thu, mưa thuận gió hòa. Một thời gian sau, để phù hợp với phong tục tập quán của đồng bào dân tộc Thái (bởi người Thái chiếm đa số và thống lĩnh đất Mường Thanh), lễ hội được tổ chức vào ngày 24/2 - 28/2 âm lịch cùng thời điểm tổ chức với lễ hội Xên Mường của đồng bào Thái. Lễ hội được tổ chức trong 5 ngày, dân tộc Thái có câu “Cắm mướng, ỉn phủ” (nghĩa là kiêng mường, chơi phủ). Ngày chính hội là ngày 25/2 âm lịch. Từ năm 1953 đến năm 1980, lễ hội đền Hoàng Công Chất không được tổ chức do hoàn cảnh chiến tranh và điều kiện kinh tế, sau đó lễ hội được tổ chức trở lại và duy trì cho đến ngày nay, lễ hội được tổ chức thường niên vào ngày 24 - 25/2 âm lịch hàng năm.
Hiện nay lễ hội đền Hoàng Công Chất còn được tổ chức cùng với nội dung của “Ngày hội Văn hóa, Thể thao và Du lịch các dân tộc huyện Điện Biên”. Lễ hội đền Hoàng Công Chất là dịp hội tụ, đoàn kết các dân tộc và thể hiện đặc trưng văn hóa vùng miền, đã trở thành điểm du lịch đặc biệt hấp dẫn đối với du khách trong và ngoài nước khi đến với Điện Biên Phủ. Du khách đến với lễ hội sẽ cùng ôn lại lịch sử hào hùng của dân tộc thông qua nghi lễ, đồng thời có thể tham gia cùng cộng đồng các trò chơi dân gian, nghệ thuật trình diễn dân gian mà nghệ thuật tiêu biểu được kể đến là Nghệ thuật Xòe Thái. Tại đây, các đội văn nghệ đến từ các thôn, bản sẽ thi nhau múa xòe; các điệu múa nón, múa khăn, múa quạt, múa chai, múa sạp...đều tưng bừng thể hiện qua sự dẻo dai, mềm mại và khéo léo của các cô gái Thái. Tại lễ hội, múa xòe không chỉ thể hiện trên sân khấu mà cộng đồng các dân tộc đều có thể thiết lập vòng xòe, có thể hình thành nhiều vòng xòe kết hợp di chuyển.
Như vậy, trong đời sống sinh hoạt của người Thái luôn có sự gắn kết với các điệu Xòe, trong đó xòe vòng được thực hành thường xuyên và phổ biến hơn cả./.