Bằng một loạt chiến dịch từ cuối năm 1953, đầu năm 1954 với những chiến thắng quan trọng, ta đã khiến cho kế hoạch Navarre của Thực dân Pháp bị thất bại nặng nề khi phải chia quân ra trên khắp các chiến trường Đông Dương để đối phó, trong đó sự ra đời của Tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ đúng như dự đoán đã khiến cho Điện Biên Phủ trở thành trận đánh lớn nhất, quy mô nhất và có tính quyết định chiến lược cho số phận của cả hai bên.
Nỗ lực, kì công gây dựng cái bẫy Điện Biên Phủ nhằm “nghiền nát” quân chủ lực Việt Nam, Thực dân Pháp đã tính toán, đầu tư tối ưu cho Điện Biên Phủ từ vũ khí, phương tiện chiến tranh, lực lượng chiến đấu với sự chi viện hoàn toàn bằng không quân và chi phí chiến tranh khổng lồ được viện trợ bởi Mỹ. Điện Biên Phủ được ví như “cối xay thịt”, là tập đoàn cứ điểm chưa từng có ở Đông Dương sẽ đem lại hi vọng mới cho cả Pháp và Mỹ sau khi kế hoạch Navarre không được như mong đợi.
Trên thực tế, sự kỳ vọng quá lớn vào Tập đoàn cứ điểm chỉ là ở đa số người, nó không phải là sự hoàn hảo khi đối phương cũng có những hoạt động mạnh mẽ để đối phó lại. Hàng loạt những thất bại liên tiếp của quân đội Pháp tại đồng bằng Bắc Bộ, Bình - Trị - Thiên, cực Nam Trung Bộ và Nam Bộ lúc bấy giờ đã không được như ý muốn "luôn luôn chủ động, luôn luôn tiến công" của Navarre. Kế hoạch Navarre buộc phải chuyển hướng nhiều lần theo tình hình thực tế. Rồi những tin tức tình báo liên tiếp đưa về ngày một rõ nét hơn về công cuộc chuẩn bị cho chiến dịch Điện Biên Phủ của đối phương. Tính toán đến tất cả khả năng có thể xảy ra, ngày 31 tháng 12 năm 1953, Navarre đã bí mật chỉ thị cho Cô - nhi phải nghiên cứu một kế hoạch rút lui khỏi Điện Biên Phủ khi cần thiết. Sự lo ngại của Navarre còn thể hiện rõ qua báo cáo gửi về Paris ngày 1.1.1954 : "Tất cả đều cho cảm giác là lúc này kẻ thù quyết tâm dùng sức mạnh tiến công Điện Biên Phủ với những phương tiện rất lớn … Trường hợp bị tấn công cơ may chiến thắng của chúng ta ra sao ? Mới hai tuần lễ trước, tôi đánh giá nó là 100%… Nhưng với sự xuất hiện những phương tiện mới … tôi không thể … bảo đảm chắc chắn thắng lợi … Dù sao đi nữa Điện Biên Phủ sẽ giữ vai trò chiếc nhọt tụ độc và sẽ cho phép tránh cuộc tổng giao chiến ở đồng bằng". "Lần đầu tiên chính phủ Pháp nhận thấy Tổng tư lệnh Navarre có sự lo ngại như vậy".
Kế hoạch rút lui khỏi Điện Biên Phủ được đặt tên là cuộc hành binh Xenephone, phụ lục kèm theo là kế hoạch dự bị Ariane. Theo đó, Đại tá Crévecoeur, chỉ huy quân pháp ở Lào được lệnh phối hợp với đồng bọn của chúng ở Mường Thanh thực hiện hai cuộc hành quân song song từ Luông Phabang lên, từ Điện Biên xuống, hợp điểm ở Sốp Nao, tạo nên một hành lang chiến lược, để quân Pháp từ Điện Biên Phủ có thể an toàn rút sang Thượng Lào khi tình thế bắt buộc. Crévecoeur, sẽ đBgưa quân về phía Điện Biên Phủ theo một chiến tuyến rấut rộng gồm lực lượng chính quy và lính bảSn xứaTF có nhiệm vụ tiếp đZón các lực lượng có thểpv đqvQào thoát ra khỏi các cứ đGiểMum. Việc hướng dẫn các đxsjơn vịk rút lui này sẽ bằkng máy bay quan sát và việc thảyH dù tiếp tế cho họ cũng đSã đZược tổ chứBqxc.
Tuy nhiên, những hoạt động của Thực dân Pháp không nằm ngoài tầm kiểm soát của Bộ chỉ huy chiến dịch của ta. Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã bí mật đưa Đại đoàn 308 sang Thượng Lào vừa giúp bạn mở rộng vùng giải phóng từ Phongxalỳ đến Luông Phabang đồng thời cắt đứt chiếc cầu nối Điện Biên Phủ - Luông Phabang, dần dần cô lập Điện Biên Phủ, chặn đứng âm mưu rút lui của Pháp.
Từ khi xây dựng Tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ cho đến trước khi diễn ra trận đánh, cả Navarre và Cogny không ngừng lên thăm Điện Biên Phủ, tổng cộng Navarre đã lên đây 9 lần, Cogny 11 lần. Lần cuối cùng của Navarre là vào ngày 4 tháng 3 năm 1954, khi cùng Cogny lên thị sát tình hình một lần nữa, Navarre bắt đầu có những băn khoăn, lo lắng và đặt ra giả thuyết tập đoàn cứ điểm có thể sẽ phải đứng trước một đối thủ không dễ gì đối phó được. Navarre ngỏ ý muốn đưa thêm 3 tiểu đoàn lên để lập thêm một trung tâm phòng ngự nữa ở giữa hai phân khu Mường Thanh và Hồng Cúm để bảo đảm chi viện hoả lực cho cụm cứ điểm đồi Độc Lập (Gabrielle) và để có thêm lực lượng phản kích có hiệu lực hơn nhưng đều bị Đờ Cát và Cô - nhi gạt đi vì cho rằng không cần thiết.
Hơn cả dự kiến của mình, Tập đoàn cứ điểm được kỳ vọng đã bị tiêu diệt ngay từ những giờ đầu sau khi bị quân đối phương tấn công. Hoàn toàn nắm thế chủ động và luôn tin tưởng có nhiều lợi thế, người Pháp luôn mong muốn “bị” tấn công và chờ giây phút được đáp trả. Sự thất thủ nhanh chóng của các cứ điểm phía Bắc và Đông Bắc bao gồm Him Lam, Độc Lập, Bản Kéo ngay trong những ngày đầu của cuộc chiến đấu đã nhanh chóng làm mất tinh thần binh lính Pháp và những tên chỉ huy trước đó có vẻ khá ngạo mạn, cứng đầu. Pirot đã không thể đứng vững trước đòn tấn công như vũ bão của pháo binh Việt Nam, đã tự sát bằng một quả lựu đạn ngay trong hầm chỉ huy pháo.
Những diễn tiến tiếp theo hoàn toàn nằm trong thế chủ động của Việt Minh. Những đường giao thông hào dần hình thành vây siết lấy trung tâm Tập đoàn cứ điểm; sự hoạt động mạnh của pháo binh vào những vùng trọng yếu, phong trào “săn Tây bắn tỉa” cũng được đẩy mạnh trong toàn quân khiến cho Pháp mất những cứ điểm quan trọng, sân bay Mường Thanh bị tê liệt, quân Pháp ngày càng bị thiệt hại nặng nề, số còn lại mất tinh thần chiến đấu, sống trong hoảng loạn và sợ hãi. “Tính riêng trong tháng 4, số quân địch bị loại khỏi vòng chiến tại Điện Biên Phủ là 3.071 người. Lực lượng nhảy dù tăng viện trong tháng có hai tiểu đoàn (21 RCP, 2c BẸP) và 650 lính tình nguyện, nhiều người chưa qua huấn luyện nhảy dù. Số tăng viện này còn xa mới bù đắp được những tổn thất. Về vũ khí, trong số 10 chiến xa, chỉ còn 1 chiếc hoạt động, 4 khẩu pháo 155 chỉ còn 1 khẩu bắn được. 24 khẩu pháo 105, chỉ còn lại 14 khẩu, và 15 khẩu cối 1202”.
Vào những ngày cuối cùng của chiến dịch, tướng Đờ Cát đã dự kiến tiến hành rút lui bằng cách chia ra làm ba nhóm riêng rẽ theo các ngả Tây Bắc, Nam và Đông Nam. Thương binh cùng một vài đơn vị bảo vệ phải ở ngay tại chỗ dưới quyền điều động trực tiếp của ông ta. Trong đêm 6, rạng 7 khi A1 thất thủ, do cảm thấy sẽ bị đánh bại, Đờ Cát đã thống nhất với các cấp chỉ huy của mình ở Hà Nội để mở một cuộc rút chạy vào đêm hôm sau. Tuy nhiên, một điều không thể ngờ, diễn ra nhanh chóng hơn. Sự mất hết tinh thần của binh lính Pháp và cuộc tiến công mạnh mẽ và quyết liệt của Quân đội nhân dân Việt Nam đã khiến cho cụm trung tâm bị tiêu diệt ngay trong chiều 7 tháng 5; đáng hổ thẹn hơn cả, toàn bộ những người đứng đầu của Pháp tại Điện Biên Phủ bị bắt sống, Tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ hoàn toàn nằm dưới tầm kiểm soát của Việt Minh.
Isabelle ở phía Nam, vẫn manh nha kế hoạch trốn chạy. Số tàn quân Pháp tại đây vẫn thực hiện cuộc hành quân như dự định trong một sự hoảng loạn tột độ. Tuy nhiên sau khi bắt được Đờ Cát, Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã nhắc lại mệnh lệnh siết chặt vòng vây, cách thức gọi hàng kết hợp với dùng hoả lực pháo uy hiếp, đề phòng địch mở đường máu tháo chạy sang Thượng Lào. 308 được lệnh đưa một đơn vị nhanh chóng tăng cường cho Hồng Cúm, phối hợp cùng 304 truy kích tiêu diệt quân địch, không để một tên nào chạy thoát. 24 giờ gần như toàn bộ quân địch ở Hồng Cúm bị bắt, trong đó có cả Lalăng, chỉ huy phó của tập đoàn cứ điểm, đặc trách phân khu Hồng Cúm; chỉ vài chục tên đơn lẻ là chạy được sáng các căn cứ của Pháp ở bên Lào.
Sau này, về nguyên nhân khiến địch không thực hiện được ý định "mở con đường máu" chạy sang Thượng Lào, trong cuốn “170 ngày của Điện Biên Phủ” dẫn một ví dụ điển hình về Bigia, một sĩ quan năng nổ nhất trong hàng ngũ chỉ huy Pháp ở Điện Biên Phủ, vừa được thăng trung tá đã nói: "Buổi sáng nay, ông đã phải từ chối rời bỏ Điện Biên Phủ để dẫn đầu lính dù chiến đấu đánh thông con đường sang Lào. Ông không còn người nào để sử dụng vào ý đồ đẫm máu này. Các tiểu đoàn đều đã lần lượt bị nuốt ngấu nghiến, hết đơn vị này đến đơn vị khác. Như một chiếc tàu chiến bị trúng một quả thủy lôi đang chìm dần, tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ cũng đang bị những đợt sóng không ngừng của Việt Minh tiến đánh khắp mọi nơi. Những mũi thọc sâu mỗi lúc một mở rộng và Điện Biên Phủ đã chìm nghỉm trong vòng hai tiếng đồng hồ".