Lễ tra hạt được xem là nghi lễ tiêu biểu, mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, thể hiện niềm tin vào thiên nhiên, đất trời và ước vọng về một mùa màng no đủ; cuộc sống sung túc, hạnh phúc.

Người Khơ Mú vẫn lưu giữ được nhiều giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc, mang đậm bản sắc dân tộc, thể hiện rõ nét trong tập quán xã hội, tín ngưỡng, nghệ thuật trình diễn dân gian, kho tàng ngữ văn dân gian và các lễ hội truyền thống. Cũng như nhiều dân tộc thiểu số khác, người Khơ Mú coi trọng tín ngưỡng nông nghiệp và hằng năm vẫn duy trì tổ chức nhiều lễ hội gắn với mùa màng, canh tác như lễ Cầu mưa, Cầu mùa…, trong đó, Lễ tra hạt được xem là nghi lễ tiêu biểu, mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, thể hiện niềm tin vào thiên nhiên, đất trời và ước vọng về một mùa màng no đủ; cuộc sống sung túc, hạnh phúc.

Trước ngày diễn ra nghi lễ, gia đình chuẩn bị lễ vật chu đáo với mong muốn mọi việc suôn sẻ, thuận lợi rồi tiến hành cúng báo “ma Một” tại nhà thầy cúng. Sau nghi lễ này, thầy cúng, chủ nương cùng bà con họ hàng, dân bản trong trang phục truyền thống trang nghiêm mang lễ vật lên nương để thực hiện Lễ tra hạt. Tại nương rẫy, gia chủ đặt những hạt giống đầu tiên như thóc, ngô vào hốc cây với ý nghĩa để giấu kín hạt mầm khỏi sự nhòm ngó của chim chóc, sâu bọ. Sau đó, gia chủ khấn: "Chim ăn vào thì nhả ra, quạ ăn vào cũng phải nhả ra để hạt mầm phát triển tươi tốt”.

Chủ nhà tiến hành đặt hạt giống vào hốc cây

Sau khi khấn, gia chủ dùng gậy chọc khoảng sáu lỗ để tra hạt trước, rồi ném cây gậy về giữa mảnh nương càng xa càng tốt, đồng thời hô lớn: "Xong rồi!". Câu hô mang ý nghĩa cầu mong công việc gieo trồng dù trên mảnh nương nhỏ hay rộng đều diễn ra nhanh chóng, thuận lợi, đạt kết quả tốt. Sau đó, gia chủ cùng bà con thực hiện nghi thức tra hạt. Công việc này được phân chia rõ ràng, nam giới đảm nhận việc chọc lỗ, còn nữ giới thì tra hạt và dùng chân gạt đất lấp lại. Họ làm theo từng cặp đôi, người con trai đi lùi chọc lỗ, người con gái theo sau bỏ hạt vào lỗ và lấp đất. Lễ Tra hạt không chỉ là nghi lễ nông nghiệp mà còn là dịp thể hiện tinh thần đoàn kết cộng đồng. Mỗi khi có một gia đình trong bản tổ chức lễ, các hộ khác đều đến hỗ trợ, cùng nhau đổi công, góp phần giữ gìn nét văn hóa gắn bó, sẻ chia của người Khơ Mú.

Chủ nhà cùng dân bản chọc lỗ tra hạt tại nương

Trong khi đồng bào tiến hành nghi thức chọc lỗ tra hạt trên nương, những người phụ giúp thầy cúng chuẩn bị và bày biện lễ vật lên sàn cúng gọi là “Rang tê”. Sàn cúng được gia chủ dựng sẵn từ trước, có bốn cột tre chắc chắn, liên kết với nhau bằng các thanh xà ngang, phía trên lót một tấm phên đan bằng tre, cao chừng 80 cm so với mặt đất. Đây là nơi đặt lễ vật dâng cúng thần linh để cầu cho mùa màng tươi tốt. Lễ vật gồm: một con chó, hai con gà trống lông đỏ (tuyệt đối kiêng gà trắng vì theo quan niệm của người Khơ Mú, gà trắng chỉ dùng để cúng ma trời), nến sáp ong, rượu, nước, thóc, xôi, gậy chọc lỗ, vải trắng, vải thổ cẩm, khăn piêu, túi đeo lớn, túi đeo nhỏ và hai bộ trang phục truyền thống (một nam, một nữ)...

Đồ lễ được chuẩn bị xong, thầy cúng thắp nến sáp ong trên mâm lễ và khấn mời các vị thần linh như sau:

“Hôm nay dân bản dâng con chó, con gà cho chủ đất, chủ trời (Đồng bào quan niệm đất là mẹ, trời là bố, chủ đất và chủ trời là một cặp ông bà hoặc bố mẹ), chủ đồi Pú Piếng, chủ rừng Pú Pảu, chủ rừng Pú Xi, tất cả các thần linh ở các đồi, các mường, nay tôi chọc lỗ, tra hạt, mời cho ăn, cho uống để phù hộ bà con dân bản cho lúa tốt tươi, mùa màng bội thu”.

Thầy cúng thực hiện nghi lễ mời các thần linh về nhận lễ vật sống

Sau khi dâng lễ vật lên các vị thần, những người giúp việc mang con vật hiến tế đi chế biến. Thầy cúng dùng tiết của con chó vật dâng lễ chính để thực hiện nghi thức bôi tiết lên đầu các gậy chọc lỗ để xua đuổi điều xui rủi, ngăn tà khí không chạm tới công cụ lao động. Sau đó, tiếp tục bôi tiết lên ba tấm phên đan (the le), hai tấm cắm hai bên mâm lễ và một tấm đặt sau lưng thầy cúng. Theo quan niệm của người Khơ Mú, hành động này nhằm ngăn cản ma tà không được mời đến tranh phần lễ vật với thần linh, đồng thời đánh dấu ranh giới linh thiêng trên nương, khẳng định quyền sở hữu đất đai của gia chủ trong mùa canh tác mới.

Tiếp đó chủ hộ và những người giúp việc sẽ chế biến con vật dâng lễ và bày lên mâm, khi đã bày xong thầy cúng tiến hành nghi lễ cúng mời các vị thần linh thụ hưởng đồ lễ, lời cúng như sau:“Bây giờ thức ăn đã chín rồi, có thịt chó, thịt gà dâng cho chủ đất, chủ trời, chủ đồi, chủ rừng..., bà con dân bản đặt mâm cho ăn, mời chủ đất, chủ trời, chủ đồi Pú Piếng, nàng Pú Piếng, chủ rừng Pú Pảu, chủ rừng Pú Xi, tất cả các thần linh ở các đồi, các mường, nay tôi chọc hạt, ăn và phù hộ bà con dân bản cho lúa tốt tươi, mùa màng bội thu”.

Thầy cúng thực hiện nghi  lễ cúng mời thần linh về thụ lễ

Khi thầy cúng hoàn thành các nghi lễ, cũng là lúc bà con trên nương đã chọc lỗ tra hạt xong. Những người được phân công từ trước bắt đầu bày biện thức ăn ngay trên mảnh nương của gia chủ để mời tất cả mọi người cùng chung vui, thụ lộc. Tuy nhiên, trước đó, thầy cúng làm lễ xin phép các vị thần linh giữ lại mỗi lễ vật một phần nhỏ để tiếp tục đặt trên sạp cúng ngoài nương, đồng thời mang một phần về cúng tạ ơn “ma Một”. Trong không khí ấm cúng, chan hòa, mọi người cùng chúc nhau sức khỏe, mùa màng tươi tốt, cuộc sống no đủ, hạnh phúc. Tận sâu trong tâm khảm, ai nấy đều bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với thần linh và tổ tiên, những đấng thiêng liêng đã về chứng lễ, phù hộ cho dân bản có được vụ mùa bội thu.

Các thành viên tham gia lễ Tra hạt hưởng thụ đồ lễ

  Kết thúc buổi lễ, thầy cúng đại diện cho gia chủ thực hiện nghi thức tiễn các vị thần linh trở về chốn cư ngụ. Với quan niệm “có mời thì phải có tiễn”, đồng bào Khơ Mú thể hiện sự trân trọng, thành kính qua lời khấn:“Chủ đất, chủ trời, chủ đồi, chủ rừng... nay đã ăn uống xong xuôi, chúng tôi mời các thần linh về với mường, bà con dân bản chúng tôi cũng xin phép các thần về rồi thì chúng tôi cũng về.”

Thầy cúng thực hiện nghi thức tiễn các vị thần về nơi cư ngụ

    Sau lời tiễn, thầy cúng dùng nước sạch đã chuẩn bị sẵn trong các ống tre rửa tay cho mình và những người tham gia nghi lễ. Tiếp đó, ông vẩy nước lên trời - hành động tượng trưng cho những hạt mưa đầu mùa, với mong ước trời đất điều hòa, cây cối tốt tươi. Thầy cúng hô vang: “Nay chúng con xin phép thần linh, các con dân trong bản rửa tay, té nước để cầu mưa xuống cho thóc tốt tươi, mùa màng bội thu.”

Nghi thức rửa tay

          Lễ Tra hạt là nghi lễ tiêu biểu, phản ánh tín ngưỡng vạn vật hữu linh và mối quan hệ hài hòa giữa con người với thiên nhiên, thần linh. Nghi lễ thể hiện khát vọng mùa màng bội thu, mưa thuận gió hòa, bản làng no ấm, yên vui. Đây cũng là dịp để đồng bào Khơ Mú gặp gỡ, trao đổi kinh nghiệm sản xuất, thắt chặt tình đoàn kết trong cộng đồng. Lễ hội không chỉ mang giá trị tinh thần sâu sắc mà còn là một phần di sản văn hóa phi vật thể cần được gìn giữ.