Trong thời gian qua, Bảo tàng tỉnh đã tiến hành kiểm kê văn hóa dân tộc Mông, ngành Mông đen trên địa bàn tỉnh nhằm đánh giá, nhận diện tổng thể về thực trạng văn hóa của dân tộc Mông, ngành Mông đen.
Đây là cơ sở để xây dựng bộ dữ liệu, tư liệu phục vụ việc triển khai thực hiện các chương trình, dự án, công trình nghiên cứu khoa học, hoạch định chính sách, giải pháp nhằm làm tốt công tác phục dưng, bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa dân tộc Mông, nhành Mông đen nói riêng và văn hóa các dân tộc trên địa bàn tỉnh Điện Biên nói chung.
Điện Biên có 19 dân tộc anh em cùng sinh sống, trong đó có trên 80% dân tộc thiểu số, tỷ lệ hộ nghèo cao so với cả nước năm. Ở những khu vực vùng sâu, vùng xa, biên giới; trình độ dân trí đồng bào còn rất nhiều hạn chế, giao thông đi lại khó khăn, nhất là vào mùa mưa. Kinh tế - xã hội chậm phát triển, hệ thống hạ tầng còn thiếu và chưa đồng bộ; đời sống của một bộ phận Nhân dân các dân tộc còn gặp nhiều khó khăn. Không những vậy, trong xu thế hội nhập của xã hội và do trình độ dân trí chưa đồng đều, một bộ phận lớp trẻ đã như không tự ý thức việc gìn giữ học hỏi những sắc thái văn hóa của dân tộc mình, nên vấn đề văn hóa truyền thống của đồng bào đã và đang có xu hướng mai một.
Đứng trước thực trạng trên, việc kiểm kê văn hóa dân tộc Mông, ngành Mông đen nói riêng nằm trong kế hoạch hoạt động của Bảo tàng tỉnh hàng năm nhằm tiếp cận, nắm bắt tình hình di sản văn hoá của các dân tộc trên toàn tỉnh Điện Biên nói chung. Qua đó, việc nắm bắt tình hình di sản văn hoá của từng dân tộc để có những chủ trương, chính sách, hướng khắc phục khó khăn và tiến hành các bước bảo tồn văn hoá dân tộc đối với Ngành Văn hoá là việc làm cấp thiết. Khi có những bước bảo tồn hiệu quả sẽ phát huy tốt nhất các yếu tố văn hoá tích cực đang tiềm ẩn trong nội lực của từng dân tộc.
Dân tộc Mông ở tỉnh Điện Biên gồm 05 nhóm chính là Mông Đơ (Mông Trắng), Mông Đu (Mông Đen), Mông Lềnh (Mông Đỏ), Mông Si (Mông Hoa), Mông Sua (Mông Xanh), thuộc nhóm ngôn ngữ Mông - Dao. Qua công tác kiểm kê của Bảo tàng tỉnh, dân tộc Mông, ngành Mông đen tập trung ở 04 huyện Tủa Chùa, Mường Ảng, Nậm Pồ và Mường Nhé. Đây là những địa bàn có dân tộc Mông, ngành Mông đen tụ cư sinh sống thành làng, bản, thực hành văn hóa truyền thống. Đối tượng kiểm kê là di sản văn hóa phi vật thể đang tồn tại và được thực hành tại cộng đồng, bao gồm 7 loại hình: Tiếng nói, chữ viết; ngữ văn dân gian; nghệ thuật trình diễn dân gian; tập quán xã hội; lễ hội truyền thống; nghề thủ công truyền thống; tri thức dân gian. Kết quả kiểm kê cho thấy dân tộc Mông, ngành Mông đen nhiều di sản văn hóa đang bị mai một, cần phục dựng, bảo tồn như: Lễ hội truyền thống, hát dân ca, trò chơi dân gian, trang phục truyền thống, nghề thủ công truyền thống...
Việc kiểm kê văn hóa dân tộc Mông, ngành Mông đen nói riêng và kiểm kê văn hóa dân tộc trên địa bàn tỉnh hàng năm của Bảo tàng tỉnh nói chung nhằm nhận diện giá trị, lập danh mục, nắm bắt hiện trạng di sản. Trên cơ sở đó, góp phần xây dựng kế hoạch và định hướng cho các hoạt động trong công tác quản lý, nghiên cứu, bảo tồn và phát huy giá trị di sản. Đặc biệt, kiểm kê di sản văn hóa có ý nghĩa quan trọng đối với việc bảo tồn di sản, trong đó di sản văn hóa phi vật thể là những di sản dễ bị mai một, hoặc biến dạng, do không được thực hành, trao truyền thường xuyên hoặc đúng cách, do môi trường thay đổi... Do vậy, công tác kiểm kê văn hóa dân tộc nhận sự quan tâm chỉ đạo của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, phòng Di sản. Đặc biệt là sự tham gia tích cực của mọi tầng lớp nhân dân, nhất là các nghệ nhân và người am hiểu dân tộc Mông, ngành Mông đen trong tỉnh. Tuy nhiên, công tác kiểm kê, khai thác thông tin, thu thập tư liệu tham khảo về di sản văn hóa gặp nhiều khó khăn. Một số nghệ nhân cao tuổi, am hiểu truyền thống văn hóa dân tộc tuổi cao, sức khỏe yếu hoặc nhiều người đã mất mang theo một khối lượng lớn phong tục tập quán, tín ngưỡng, tri thức, nghệ thuật diễn xướng… khó khăn cho việc khai thác, sưu tầm, nghiên cứu.
Việc kiểm kê văn hóa các dân tộc trong tỉnh hàng năm với những con số cụ thể đã minh chứng sự nỗ lực của các cấp chính quyền, những người làm trong lĩnh vực di sản và của người dân. Đây là cơ sở ban đầu, ngành văn hóa sẽ tiếp tục thực hiện nhiều công việc để bảo tồn và phát huy giá trị di sản nhằm phục vụ phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội của một tỉnh biên giới còn nhiều khó khăn./.