Điện Biên là tỉnh miền núi cao biên giới, nằm ở phía Tây Bắc của Tổ Quốc, có vị trí chiến lược về chính trị, kinh tế, an ninh quốc phòng và bảo vệ môi trường sinh thái; là quê hương của 19 dân tộc cùng sinh sống. Mỗi dân tộc đã tạo dựng cho mình bản sắc văn hóa riêng, góp phần tô điểm thêm cho bức tranh toàn cảnh về sắc màu văn hóa các dân tộc Việt Nam. Để giữ gìn bản sắc ấy, công tác bảo tồn di sản văn hóa các dân tộc trong nhiều năm qua đã được các cấp, các ngành quan tâm, chỉ đạo và triển khai thực hiện, trong đó có bảo tồn âm nhạc cổ truyền các dân tộc thiểu số tỉnh Điện Biên.
Trong những năm qua tỉnh Điện Biên đã triển khai công tác bảo tồn âm nhạc cổ truyền của các dân tộc thiểu số thông qua tổ chức Hội thi, Hội diễn, mở lớp truyền dạy, lễ hội, Chương trình mục tiêu quốc gia về văn hóa, nguồn tài trợ phi Chính phủ và phát huy vai trò của chủ thể văn hóa - nghệ nhân hoặc các đội văn nghệ trong cộng đồng.
Âm nhạc là một loại hình di sản văn hóa không thể thiếu trong đời sống của đồng bào các dân tộc. Tại địa bàn sinh sống, nhân dân các dân tộc đã thường xuyên duy trì, thực hành âm nhạc và thành lập đội văn nghệ tại các thôn, bản. Đội văn nghệ quần chúng cũng góp phần không nhỏ trong công tác bảo tồn âm nhạc cổ truyền.Toàn tỉnh có 1.273 đội văn nghệ quần chúng thường xuyên tham gia sinh hoạt văn hóa cộng đồng, hàng năm tổ chức nhiều Hội thi, Hội diễn, giao lưu nghệ thuật quần chúng liên xã, liên bản.
Để phát triển âm nhạc cổ truyền các dân tộc, định kỳ 02 năm/lần kể từ năm 2009, tỉnh Điện Biên đã tổ chức Ngày hội văn hóa, thể thao và du lịch trên địa bàn tỉnh. Không chỉ cấp tỉnh tổ chức với quy mô cấp tỉnh, hiện nay một số huyện như Điện Biên, Tủa Chùa, Mường Ảng đã tổ chức quy mô cấp huyện và theo cụm xã. Bên cạnh đó còn tổ chức Hội diễn Nghệ thuật quần chúng công - nông - binh cũng định kỳ 02 năm/lần, bắt đầu từ năm 2012. Duy trì tổ chức Lễ hội Hoa Ban từ năm 2014 là dịp để nhân dân các dân tộc được thể hiện, trình diễn nghệ thuật trong đó có âm nhạc truyền thống. Tại các sự kiện, nghệ nhân đã hát dân ca, trình diễn nhạc cụ như Tính tẩu của người Thái, Khèn của người Mông, Sáo của người Khơ Mú (đặc biệt là sáo mũi), Khèn bè của người Lào và nhiều nhạc cụ khác.
Hiện nay, toàn tỉnh đã thành lập 01 Câu lạc bộ bảo tồn âm nhạc, dân ca, dân vũ truyền thống các dân tộc tỉnh Điện Biên; 01 câu lạc bộ bảo tồn và phát huy văn hóa dân gian dân tộc Thái tỉnh Điện Biên. Qua các buổi sinh hoạt của Câu lạc bộ đã góp phần gìn giữ Nghệ thuật trình diễn dân gian, văn hóa dân gian các dân tộc.
Nổi bật trong dòng âm nhạc cổ truyền của tỉnh Điện Biên cần kể đến nghệ thuật hát Then của người Thái. Đã nhiều năm, tỉnh Điện Biên tham gia Liên hoan hát Then, đàn tính các dân tộc Tày - Nùng - Thái toàn quốc. Ngoài ra, tỉnh cũng đã phối hợp với Viện Âm nhạc tổ chức xây dựng hồ sơ di sản Then Thái trình UNESCO, đề nghị công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Việc mở lớp truyền dạy cho cộng đồng cũng được quan tâm. Sở VHTT&DL đã phối hợp với Viện Âm nhạc tiến hành mở lớp truyền dạy, bảo tồn âm nhạc của dân tộc Khơ Mú; phối hợp với Vụ Văn hóa dân tộc tổ chức mở lớp truyền dạy dân ca, dân vũ, dân nhạc cho dân tộc Cống, Si La trên địa bàn tỉnh. Ngoài ra, tỉnh đã tổ chức một số lớp truyền dạy múa dân gian dân tộc Thái, Lào. Qua đó phát huy được vai trò của nghệ nhân - chủ thể văn hóa trong công tác truyền dạy di sản, đồng thời giúp thế hệ trẻ nâng cao ý thức, trách nhiệm gìn giữ và phát huy giá trị di sản.
Tham gia các hoạt động tại Làng Văn hóa du lịch các dân tộc Việt Nam từ năm 2011 đến nay, tỉnh Điện Biên đã trình diễn, giới thiệu được các nhạc cụ, các làn điệu dân ca cũng như những điệu múa mang nét văn hóa đặc trưng của dân tộc Thái, Mông, Khơ Mú.
Năm 2009 và 2010, bằng nguồn tài trợ của tổ chức phi chính phủ - Quỹ Đan Mạch, tỉnh Điện Biên đã phục dựng, bảo tồn hội Hạn Khuống của dân tộc Thái; mở lớp dạy hát dân ca, sử dụng nhạc cụ dân tộc Thái, Kháng, Mông.
Đối với việc ưu tiên bảo tồn văn hoá truyền thống, phát triển văn hóa vùng đồng bào dân tộc thiểu số, ngành đã xây dựng và triển khai thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia về văn hóa, trong đó tập trung thực hiện bảo tồn một số lễ hội của dân tộc Thái, Mông, Khơ Mú và một số dân tộc khác, cụ thể như: Lễ “Cầu Mưa”, Lễ “Cúng bản” của dân tộc Khơ Mú; Lễ “Cúng cơm mới, Lễ Cầu Mưa; Lễ Chém cổ dê; Lễ lên nhà mới; Lễ cưới hỏi truyền thống của dân tộc Thái; “Tết té nước” của dân tộc Lào; Lễ “Mừng Cơm Mới” của dân tộc Xinh Mun; Lễ “Pang Phóong” của dân tộc Kháng ; Lễ “Gạ Ma Thú” của dân tộc Hà Nhì; Lễ “Mừng cơm mới” dân tộc Si La; Lễ “Cúng tổ tiên” dân tộc Cống. Quá trình phục dựng, bảo tồn các lễ hội và một số nghi lễ đã góp phần bảo tồn âm nhạc truyền thống của các dân tộc bởi âm nhạc luôn tồn tại trong các nghi lễ ấy. Đó là sự hòa quyện giữa các nhạc cụ dân tộc với các làn điệu dân ca và cả những điệu xòe, điệu múa tạo nên sức mạnh tinh thần cho đồng bào các dân tộc, đồng thời thể hiện tinh thần đoàn kết, tính cố kết cộng đồng cao và là môi trường bảo tồn, lưu truyền văn hóa truyền thống.
Đã tiến hành kiểm kê, lập hồ sơ khoa học di sản văn hóa phi vật thể đề nghị đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đến nay tỉnh có 18/19 dân tộc được kiểm kê, đánh giá về di sản văn hóa và 11/19 dân tộc có di sản văn hóa, tiêu biểu, đại diện được bảo tồn, phát huy. Tỉnh Điện Biên có 06 di sản văn hóa phi vật thể được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Quá trình lập hồ sơ đã bảo tồn được nghệ thuật trình diễn dân gian nằm trong chuỗi các hoạt động của mỗi di sản. Qua việc lập hồ sơ khoa học đối với các di sản là đồng nghĩa với việc tư liệu hóa di sản. Những di sản được ghi thu lại thể hiện qua những hồ sơ là những bằng chứng mang tính truyền thống, được trao truyền từ trong lịch sử. Kết quả ghi thu ấy đã tạo cơ sở để nhận diện những thay đổi của di sản đó trong tương lai, nếu di sản bị mai một cũng có tài liệu để phục dựng. Và âm nhạc cũng nằm trong số đó, xin kể đến âm nhạc trong các di sản văn hóa phi vật thể quốc gia như: hát dân ca, hát ống của người Mông trong Tết Nào pê chầu; hát Then của người Thái trong lễ Kin pang then; âm nhạc trong Tết té nước của người Lào; nghệ thuật trình diễn dân gian trong lễ hội đền Hoàng Công Chất...
Bằng việc thực hành, truyền dạy di sản của các chủ thể văn hóa, các nghệ nhân trong cộng đồng đã giúp cho âm nhạc truyền thống được bảo tồn, gìn giữ và phát triển. Để kịp thời tôn vinh những cá nhân có cống hiến to lớn, tiêu biểu cho sự nghiệp bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật thể, tỉnh Điện Biên đã triển khai thực hiện Nghị định số 62/2014/NĐ-CP ngày 25 tháng 6 năm 2014 của Chính phủ quy định về xét tặng danh hiệu “Nghệ nhân nhân dân”, “Nghệ nhân ưu tú” trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể. Trong đó đã có 8 nghệ nhân được Chủ tịch nước Quyết định phong tặng danh hiệu "Nghệ nhân ưu tú" lần thứ nhất - năm 2015 và tiếp tục đề nghị xét tặng 26 nghệ nhân trong đợt xét tặng danh hiệu "Nghệ nhân ưu tú" lần thứ hai - năm 2018 (trong đó có 16 nghệ nhân nắm giữ, thực hành và truyền dạy về Nghệ thuật trình diễn dân gian, gồm múa, hát, chế tác và sử dụng nhạc cụ).
Để nhìn nhận một cách tổng thể về công tác bảo tồn, phát triển văn hóa các dân tộc nói chung và âm nhạc cổ truyền nói riêng, thời gian qua Ủy ban nhân dân tỉnh Điện Biên đã ban hành Quyết định số 401/QĐ-UBND ngày 12/6/2013 về việc phê duyệt Đề án Bảo tồn và phát triển văn hóa các dân tộc thiểu số tỉnh Điện Biên gắn với phát triển kinh tế - xã hội, đến năm 2015, định hướng đến năm 2020. Đối với thời gian tới, UBND tỉnh đã ban hành Quyết định số 1430/QĐ-UBND ngày 11/11/2016 phê duyệt Đề án tiếp tục bảo tồn và phát triển văn hóa các dân tộc tỉnh Điện Biên gắn với phát triển kinh tế - xã hội giai đoạn 2016 - 2020, định hướng đến năm 2025. Nhiệm vụ chủ yếu của Đề án là bảo tồn văn hóa các dân tộc; đầu tư phát triển, nâng cao giá trị bản sắc văn hóa các dân tộc, phát huy vai trò các nhân tố xã hội tham gia bảo tồn, phát triển văn hóa các dân tộc. Để cụ thể hóa nội dung Đề án, UBND tỉnh đã ban hành Kế hoạch số 2123/KH-UBND ngày 31/7/2017 thực hiện Đề án tiếp tục bảo tồn và phát triển văn hóa các dân tộc tỉnh Điện Biên gắn với phát triển kinh tế - xã hội giai đoạn 2017 - 2020.
Với những kết quả đạt được trong công tác bảo tồn âm nhạc truyền thống vẫn còn một số tồn tại, hạn chế như: Việc triển khai công tác bảo tồn âm nhạc giữa các dân tộc chưa đồng đều, mới chỉ tập trung vào một số dân tộc trên địa bàn tỉnh. Việc bảo tồn âm nhạc của mỗi dân tộc chưa được nhân rộng. Kinh phí đầu tư cho công tác bảo tồn âm nhạc còn hạn chế. Bên cạnh đó, ý thức bảo tồn âm nhạc của người dân trong cộng đồng chưa cao, đã để âm nhạc truyền thống bị mai một và được thay thế bằng âm nhạc hiện đại...
Nhằm phát huy những kết quả đạt được và tiếp tục triển khai công tác bảo tồn âm nhạc trong giai đoạn mới, nên chăng Viện Âm nhạc cần tham mưu cơ quan có thẩm quyền ban hành chính sách hỗ trợ bảo tồn riêng về âm nhạc cổ truyền đối với các dân tộc thiểu số tỉnh Điện Biên; đề xuất bố trí kinh phí từ Chương trình mục tiêu quốc gia về văn hóa để bảo tồn âm nhạc cổ truyền.Tiếp tục mở lớp truyền dạy dân ca, dân vũ, dân nhạc cho đồng bào các dân tộc thiểu số.Thí điểm mô hình bảo tồn âm nhạc cổ truyền gắn với không gian văn hóa liên quan đối với âm nhạc trong nghi lễ như hát Then, đàn Tính nhằm góp phần phát triển du lịch của địa phương.
Bên cạnh đó, tại địa phương đòi hỏi những người làm công tác quản lý, các nhạc sĩ, nghệ nhân, nhà nghiên cứu sẽ có nhiều đóng góp hơn nữa như: có nhiều sáng tác, nhiều kết quả nghiên cứu, phát triển các đội văn nghệ, các Câu lạc bộ bảo tồn âm nhạc truyền thống tại cộng đồng để gìn giữ, truyền dạy, kế thừa và phát huy giá trị âm nhạc cổ truyền các dân tộc.
Lê Thị Lan Anh, Đào Duy Trình