Người Hà Nhì (còn có tên gọi khác như U Ní, Xá U Ní) là một trong số 54 dân tộc sống trên đất nước Việt Nam, gồm 3 nhóm địa phương: Hà Nhì Cồ Chồ, Hà Nhì Lạ Mí và Hà Nhì Đen. Sau nhiều thế kỷ định cư ở Việt Nam, người Hà Nhì sống hòa thuận với các dân tộc khác, dần khẳng định được vị trí vai trò của tộc người trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam đồng thời họ còn lưu giữ được rất nhiều giá trị Văn hóa cổ truyền, mang đậm bản sắc riêng. Trong tỉnh Điện Biên, người Hà Nhì sinh sống tập trung tại 4 xã vùng giáp biên của huỵện Mường Nhé là Sín thầu, Chung Chải, Sen Thượng và Leng Su Sìn, thuộc hai nhóm là Hà Nhì Lạ Mí và Hà Nhì Cồ Chồ.
Theo truyền thống, người Hà Nhì La Mí ăn Tết (Khù sự chà) vào ngày Thìn (con Rồng) cuối cùng của tháng cuối năm theo cách tính lịch riêng, còn người Hà Nhì Cồ Chồ sẽ ăn Tết vào ngày Dần (con Hổ) của tháng đó. Như vậy, nhóm Hà Nhì Cồ Chồ sẽ ăn tết trước nhóm Hà Nhì La Mí khoảng 3 ngày. Người Hà Nhì vui chơi đón Tết trong 3 ngày, các gia đình chuẩn bị lễ vật cúng mời tổ tiên về mừng năm mới và tổ chức vui chơi, thăm hỏi, chúc nhau những điều may mắn.
Trong ngày tết đầu tiên, từ lúc sáng sớm, các gia đình làm bánh trôi (Chà lẹ) để cúng mời tổ tiên, vừa thông báo với tổ tiên về việc năm hết tết đến vừa là món ăn lót dạ cho tổ tiên khi về ăn tết cùng con cháu. Bánh trôi của người Hà Nhì được làm từ bột nếp nương, rất dẻo và thơm. Bột nếp được chuẩn bị xong, được nhào nước, nặn thành từng viên nhỏ, thả vào nồi nước nóng đun đến khi bánh nổi lên là chín. Chủ nhà sẽ phải nặn ba chiếc bánh thật to, tròn đều, đem nấu chín, vớt ra một tấm lá chuối tươi, rắc thêm một chút bột vừng rang chín, đặt lên mâm rồi đưa vào gian thờ cúng gia tiên để chủ nhà sẽ làm lý cúng. Người Hà Nhì quan niệm rằng, tổ tiên là các đấng bề trên đáng kính, bánh dâng cúng phải to hơn bánh thường thì mới thể hiện tấm lòng hiếu thuận của con cháu với tổ tiên.
Sau lễ cúng bánh trôi, các thành viên trong gia đình mới được ăn bánh. Ăn bánh xong, gia đình sẽ tiến hành mổ lợn, vừa để làm lý mời tổ tiên vừa làm thực phẩm ăn tết và mời khách. Trong ngày tết, thịt lợn dâng cúng tổ tiên là lễ vật bắt buộc các gia đình phải có, gia đình nào vì hoàn cảnh khó khăn không mổ được lợn sẽ phải đi xin của anh em về để làm lý. Lợn mổ để ăn tết sẽ chỉ được mổ trong ngày đầu tiên hoặc ngày thứ ba, tuyệt đối không được mổ vào ngày thứ hai vì ngày đầu tiên ăn tết là ngày Thìn (Rồng) thì ngày thứ hai của tết sẽ là ngày Tỵ (Rắn) mà Tỵ (Rắn) xung khắc với Hợi (Lợn) nếu mổ lợn vào ngày xung khắc như vậy sau này sẽ không nuôi lợn được nữa. Khi mổ lợn ăn tết, người Hà Nhì thường bói gan lợn nếu gan lợn lành lặn, màu sắc tươi thì tốt, mật lợn phải căng đầy thì năm đó chăn nuôi mới phát triển, anh em con cháu sẽ vui vẻ thuận hòa.
Lợn mổ thịt xong sẽ cắt mỗi thứ một ít, đem luộc chín xắp lên mâm cùng với bát cơm, củ gừng, ba chén để chủ nhà cúng khấn mời tổ tiên đó là mâm cúng đầu năm, chủ nhà cúng xong sẽ gọi cả gia đình vào quỳ trước bàn thờ cùng khấu đầu lạy tạ. Số thịt lợn còn lại sẽ được bảo quản một phần để ăn lâu dài, một phần được chế biến thành các món ăn mời khách đến thăm chúc tết gia đình. Người Hà Nhì sống cởi mở dễ gần và rất coi trọng tình cảm, vì vậy, vào những ngày tết, khách mời của gia đình ngoài những người thân và anh em trong họ, trong bản thì có rất nhiều người ở vùng khác cũng được các gia đình mời đến ăn tết, trong đó có cả người Kinh, người Mông, người Thái.
Sang ngày tết thứ hai, sáng sớm các gia đình tổ chức giã bánh dày (Gạ bạ), mẻ bánh đầu tiên được giã xong, chủ nhà sẽ nặn một chiếc bánh tròn đem cúng mời tổ tiên trước khi mọi người ăn bánh. Trong ngày này, ngoài việc giã bánh dày, các gia đình vẫn tổ chức vui chơi thăm hỏi chúc tết nhau, các ông già và người cao tuổi thường nâng chén chúc nhau sức khỏe, hạnh phúc, các bà các chị say sưa với những câu hát dân ca, nam nữ thanh niên thì đắm mình trong các điệu múa còn các em nhỏ mải mê với các trò chơi dân gian truyền thống của dân tộc. Tất cả tạo nên bức tranh tết nhộn nhịp vui tươi đầy màu sắc.
Ngày tết thứ ba cũng là ngày cuối cùng, các gia đình vẫn còn nhộn nhịp khách ra vào chúc tết, không khí vui tươi của ngày tết vẫn không hề giảm, những canh hát trao duyên còn dở dang, những điệu múa còn chưa đến hồi kết. Chỉ đến khi đêm đã về khuya, các hoạt động mới thưa dần, mọi người chở về nhà nghỉ ngơi sau những ngày đón tết, họ không quên hẹn hò nhau đến tết sau lại cùng vui hát múa.
Như vậy, tết của người Hà Nhì diễn ra thật nhẹ nhàng đầm ấm, nhộn nhịp mà không xô bồ, ở đó những nét đẹp truyền thống được biểu đạt qua tấm lòng hiếu thuận của con cháu với tổ tiên, ông bà và những giá trị văn hóa tiêu biểu của dân tộc được nuôi dưỡng, khơi dậy từ những con người bình dị nơi miền sơn cước.
Trần Văn Hoàn
Bảo tàng tỉnh