Nghề thêu, dệt thổ cẩm là một nghề truyền thống có từ lâu đời của dân tộc Thái Điện Biên. Xưa kia, nếu vào bất cứ bản nào của người Thái ở Điện Biên cũng đều bắt gặp hình ảnh những nếp nhà sàn với khung cửi ngày đêm lách cách thoi đưa. Đây chính là nghề truyền thống được lưu giữ, trao truyền từ lâu đời, thể hiện sự khéo léo, chăm chỉ, đồng thời chứa đựng những nét đẹp trong tâm hồn, tính cách của người phụ nữ Thái.
Người phụ nữ Thái học nghề thêu, dệt thổ cẩm từ những người phụ nữ thế hệ trước và truyền lại cho con cháu đời sau. Để dệt được những tấm vải thổ cẩm hoàn mỹ đòi hỏi người dệt phải trải qua rất nhiều công đoạn. Sản phẩm thêu, dệt thổ cẩm truyền thống được làm hết sức tỉ mỉ, thủ công với những công cụ thô sơ nên chỉ những người phụ nữ mới có thể kiên trì làm được. Do đó, đã hình thành trong dân gian quan niệm đánh giá đàn ông Thái qua đan lát, đánh giá người phụ nữ Thái qua thêu thùa.
Điểm đặc biệt của nghề thêu, dệt thổ cẩm truyền thống dân tộc Thái là họ đều tự tay làm tất cả, từ khâu chuẩn bị nguyên liệu, dệt vải, nhuộm màu, nhuộm chỉ và thêu thùa thành sản phẩm. Người dệt dùng những nguyên liệu tự mình tạo nên từ trồng dâu, nuôi tằm lấy sợi và tìm kiếm màu sắc từ thiên nhiên để pha thành những sắc màu đa dạng. Tùy vào từng mẫu hoa văn trên tấm thổ cẩm người dệt có thể pha, nhuộm các màu độc đáo khác nhau. Những tấm vải dệt lên có thể tạo thành váy, áo, khăn Piêu, những chiếc gối xinh xắn dễ thương.
Thổ cẩm của người Thái Tây Bắc thường sử dụng các màu trắng, đỏ, vàng, xanh lá cây, tím…tạo ấn tượng mạnh. Cầm trên tay tấm vải thổ cẩm ta có thể cảm nhận được màu xanh của cây cối, màu, hồng, trắng, đỏ của hoa rừng, màu vàng rực rỡ của ánh nắng mặt trời. Tính cách và tuổi tác của người phụ nữ thể hiện qua từng sản phẩm thổ cẩm. Với những cô gái Thái đang yêu thường thì những gam màu sáng sẽ làm chủ đạo. Những đường nét hoa văn bay bướm, uốn lượn đầy sức thơ mộng và cuốn hút được hiện trên trang phục thổ cẩm của họ. Còn với các thế hệ bà, mẹ lớn tuồi thì lấy gam màu trầm làm chủ đạo với đường nét rắn rỏi và đậm nét suy tư.
Hoa văn trên trang phục cũng như các vật dụng làm từ thổ cẩm thường theo mô tip tượng trưng, cách điệu các hình tượng từ thiên nhiên và đời sống thường ngày như hoa lá, động vật,… Những họa tiết này được kết hợp một cách khéo léo, cân đối và mang đặc trưng tính cách, thẩm mỹ và tài nghệ của từng người làm ra. Hoa văn trên thổ cẩm diễn tả những tình cảm, suy nghĩ của con người về cuộc sống xã hội và tự nhiên chứ không sao chép nguyên mẫu. Mỗi hoa văn đều có ý nghĩa nhất định trong tổng thể khung hoa văn trên mỗi tấm thổ cẩm. Qua đôi bàn tay khéo léo của người phụ nữ, vẻ đẹp thiên nhiên, cuộc sống sinh hoạt hàng ngày được khắc họa sinh động, rồi chính những trang phục ấy lại phục vụ cuộc sống sinh hoạt của đồng bào dân tộc Thái.
Nghệ thuật trang trí của người Thái Tây Bắc rất phong phú và độc đáo. Họa tiết thường đối xứng với nhau, phản ánh quan niệm về sự hòa hợp trường tồn của cuộc sống, quan niệm về vũ trụ, triết lý âm dương, đất trời cùng vạn vật…Lấy thiên nhiên làm hình mẫu, sản phẩm thổ cẩm của người Thái như cảnh thiên nhiên thu nhỏ. Đó là những hình thoi như quả trám chạy viền, hoa ban cách điệu, con suối với thác ghềnh tung bọt trắng xóa đây đó những chùm hoa buông dài như xà tích, lá đơn, lá kép, búp cây, dây leo, cây guột… Ngay trong những bông hoa, hoặc thế giới động vật thu nhỏ cách điệu cũng có hoa đực, hoa cái, con trống, con mái. Âm dương hòa hợp thể hiện sự khát khao hướng tới sự sinh sôi nảy nở, sự khát vọng chung sống thuận hòa theo quy luật của muôn đời được thể hiện vô cùng tinh tế và phải trải qua nhiều thế hệ trao truyền, chắt lọc mới có được.
Có tới hơn 30 loại hoa văn, họa tiết được thể hiện sống động trên thổ cẩm và phù hợp với các loại sản phẩm khác nhau. Hoa văn ở chân váy của trang phục chủ yếu là chim muông, cỏ cây, hoa, lá… thể hiện tâm hồn hướng đến thiên nhiên và vẻ đẹp của người phụ nữ Thái khiến cỏ cây, hoa lá, chim muông cũng phải ngắm nhìn và theo bước họ. Ở mặt chăn thường thêu hình con thuồng luồng thể hiện tình cảm, ước mơ và lòng vị tha cao cả của người mẹ, người vợ luôn chung thủy, bao dung độ lượng. Còn đối với khăn Piêu thì hoa văn trang trí là một đồ án phức tạp với màu sắc đa dạng, sinh động và hài hòa. Nét đặc biệt của nghệ thuật thêu khăn Piêu là họ thêu ở mặt trái nhưng hoa văn lại hiện ra ở mặt phải nên để thêu nên một chiếc khăn Piêu đẹp theo lối truyền thống đòi hỏi người phụ nữ Thái phải nắm chắc nguyên tắc kỹ thuật, phải thuộc đồ án hoa văn với hai mặt phải trái. Bởi tính phức tạp của kỹ thuật thêu nên Piêu được coi là một tiêu chuẩn xã hội để đánh giá người phụ nữ. Qua chiếc Piêu có thể biết được chủ nhân của nó là người tài hoa, siêng năng, chịu khó hay là người lười nhác, vụng dại. Khăn Piêu của phụ nữ Thái không chỉ mang giá trị thẩm mỹ mà còn mang tính xã hội. Cùng với váy, áo, thắt lưng, Piêu góp phần tạo nên một nét đẹp, một sắc thái riêng, hấp dẫn về trang phục truyền thống của dân tộc Thái.
“Em se sợi thành vóc hoa dâu
Em dệt cửi thành gấm vân chéo
Em dệt tơ thành đóa hoa vàng.
Người các bản, các phường muốn khóc
Đều ước ao được em thêu khăn”
Ngắm nhìn từng sản phẩm lại mang cho ta cảm nhận mỗi một người con gái Thái là một nghệ nhân tài hoa. Việc biết thêu thùa, dệt vải được coi là tiêu chuẩn, là sự tất yếu cần phải có như người Thái thường nói “Nhinh hụ dệt” nghĩa là con gái phải biết làm vải. Nên các cô gái trong bản từ khi mới lớn đã biết dệt vải, thêu thùa. Mỗi khi các cô gái ngồi vào khung cửi, mỗi hoa văn họa tiết như có hồn, lung linh sống động nên mới có câu ca “Khoẳm mư pên lai/ Hai mư pên bok” có nghĩa là “ Úp bàn tay thành hình muôn sắc. Ngửa bàn tay thành hoa muôn màu” nhằm ca ngợi đôi bàn tay khéo léo của người phụ nữ đã thêu lên những sản phầm thổ cẩm để phục vụ cho bản thân, gia đình và một phần cung cấp cho thị trường. Cho đến nay, trải qua nhiều vận động, biến thiên của lịch sử và quá trình giao lưu, tiếp biến văn hóa song nghề thêu, dệt thổ cẩm truyền thống của phụ nữ dân tộc Thái vẫn lưu giữ được cái hồn của mình, góp phần tạo nên một nét văn hóa độc đáo, riêng có của dân tộc Thái Tây Bắc nói chung, dân tộc Thái Điện Biên nói riêng./.
Cao Thị Kim Thoa
Phòng Văn hóa và Thông tin thành phố